Szkoła równych szans

Nasze tezy

• RÓWNOŚĆ szans, równość traktowania – takiej szkoły chcemy dla wszystkich dzieci.

• NIERÓWNOŚĆ w edukacji to zło – owocuje nierównościami i wykluczeniami społecznymi.

• ROZPOZNANIE – to szkoła ma rozpoznawać przyczyny nierówności i wykluczeń, wskazywać je i pomagać w ich eliminowaniu. 
• ODNOWA – edukacja zdalna i cyfrowa nie mogą zwiększać nierówności, przygotujmy działania naprawcze.

Dlaczego zmiana jest konieczna?

Równość szans, rozumiana nie tylko jako równy dostęp do edukacji, ale przede wszystkim jako wsparcie adekwatne do indywidualnych potrzeb, to cecha dojrzałych społeczeństw. Może ją zapewnić jedynie wysokiej jakości system publicznej oświaty. Państwo polskie gwarantuje wszystkim obywatelom do osiemnastego roku życia dostęp do bezpłatnej edukacji. System szkolnictwa cierpi na wiele poważnych problemów – nasiliła je zresztą ostatnia reforma oświaty², a uwidoczniła pandemia. Odbija się to wyraźnie na jakości nauczania, wychowania i opieki; rodzi frustracje i obawy uczniów oraz ich rodziców, prowadzi do rozrostu rynku korepetycji.

Jesteśmy świadkami odpływu doświadczonych nauczycielek i nauczycieli oraz dzieci z rodzin o wyższym kapitale kulturowym i materialnym do płatnych szkół niepublicznych. Obok problemów ekonomicznych, zdrowotnych, środowiskowych i technologicznych, stanowi to jeden z mechanizmów pogłębiających nierówności w polskim systemie oświaty. Dzieci z gorzej sytuowanych rodzin mają coraz mniejsze szanse na zrealizowanie swojego potencjału, co w przyszłości odbije się nie tylko na dorosłym życiu ich samych, ale też na rozwoju gospodarczym oraz kapitale społecznym i kulturowym całego polskiego społeczeństwa.

---

Główne problemy

Aby iść w kierunku szkoły redukującej wykluczenia edukacyjne, należy wprowadzić takie rozwiązania na poziomie centralnym, regionalnym i lokalnym, które pozwolą zaoszczędzić nauczycielom i dyrektorom jak najwięcej czasu. Ten czas nauczyciele mogą wykorzystać na zwiększenie indywidualizacji nauczania, a uczniowie – na budowanie poczucia własnej wartości i sprawczości w procesie uczenia się.

Wykluczenie edukacyjne to sytuacja, w której dziecko nie realizuje swojego potencjału rozwojowego z przyczyn pozostających częściowo lub całkowicie poza jego wpływem. Przyczyny nierówności mogą być:

1. ZDROWOTNE

• Dziecko nie może w pełni korzystać z systemu oświaty, ponieważ jest chore (w Polsce około 27% dzieci zgłasza przewlekłe problemy zdrowotne. Różnice w osiągnięciach edukacyjnych dzieci chorych w stosunku do zdrowych są w Polsce szczególnie widoczne³).

• Dziecko nie może w pełni korzystać z systemu oświaty z powodu ograniczeń sprawności fizycznej i/lub intelektualnej (w roku szkolnym 2018-19 prawie 4% uczniów szkół podstawowych stanowili uczniowie ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi⁴).

• Dziecko nie chce uczestniczyć w lekcjach z powodu obaw przed kontaktami społecznymi (fobii szkolnej), związanych m.in. z przemocą rówieśniczą, niskim poczuciem własnej wartości, depresją, problemami z funkcjonowaniem w grupie (wynikającymi np. ze spektrum autyzmu), uzależnieniami (w roku szkolnym 2018-19 w polskich szkołach podstawowych udzielono porad terapeutycznych prawie 165 tys. uczniów⁵. Aż 38% dziewcząt i 21% chłopców w wieku 15 lat cierpi na przewlekłe przygnębienie, co plasuje Polskę pod tym względem na ósmym miejscu w Europie⁶).

2. ŚRODOWISKOWE

• Dziecko nie pracuje samodzielnie, ponieważ nikt w domu nie pilnuje jego nauki (15,8% dzieci w naszym kraju ma w domu tylko jednego rodzica⁷, który — potencjalnie — ma dla dziecka mniej czasu).

• Dziecko nie radzi sobie z nauką, ponieważ rodzice nie potrafią mu pomóc lub nie widzą takiej potrzeby. Często jest to powiązane z niskimi aspiracjami rodziców — dziecko nie przykłada wagi do nauki, ponieważ ma takie wzorce rodzinne (15% Polaków w wieku 15-64 lata ma wykształcenie gimnazjalne, podstawowe, lub niepełne podstawowe⁸).

3. EKONOMICZNE

• Dziecko nie radzi sobie z nauką, a rodziców nie stać na opłacenie korepetycji (3,7% polskich rodzin z dziećmi na utrzymaniu ocenia swoją sytuację materialną jako złą lub bardzo złą⁹. Aż 13% polskich rodzin nie może sobie pozwolić na zakup korepetycji dla dziecka, mimo deklarowanych chęci¹⁰).

• Dziecko nie może w pełni realizować zaplanowanego dla niego programu edukacyjnego, ponieważ nie ma w domu warunków do nauki (w 2014 r. 4,3% dzieci w Polsce w wieku do 15 lat nie miało zapewnionego odpowiedniego miejsca do nauki i odrabiania lekcji, co jest jednym z wymiarów deprywacji materialnej dzieci¹¹).

4. TECHNOLOGICZNE

• Dziecko nie może w pełnym zakresie uczyć się samodzielnie, bo rodziny nie stać na zakup wystarczającej ilości urządzeń i/lub dostępu do Internetu, a nie istnieje możliwość skorzystania z wypożyczonego sprzętu (wśród małżeństw z dziećmi na utrzymaniu 4-6% nie posiada w gospodarstwie domowym komputera osobistego¹² .Za najważniejszą przeszkodę w korzystaniu z technologii cyfrowych w szkołach nauczyciele uważają niewystarczającą liczbę tabletów i laptopów¹³).

• Dziecko nie może w pełnym zakresie uczyć się samodzielnie, ponieważ mieszka w rejonie, gdzie nie ma sieci kablowej, a sieć komórkowa ma zbyt słaby zasięg (wiosną 2020 roku 38% nauczycieli wskazało niedostateczną jakość łączy internetowych u uczniów jako swój główny problem w czasie nauki zdalnej¹⁴).

• Dziecko nie może w pełnym zakresie uczyć się samodzielnie, ponieważ nie potrafi sprawnie obsługiwać urządzeń cyfrowych lub/i oprogramowania (wśród Polaków w wieku 14-18 lat 14% zgłasza średni lub niski poziom kompetencji w zakresie korzystania z Internetu, a 20% w zakresie obsługi komputera¹⁵).

5. SZKOLNE

• Dziecko nie może w pełni skorzystać z systemu oświaty, ponieważ jest obcokrajowcem lub pochodzi z mniejszości etnicznych; występuje bariera językowa w kontaktach między szkołą a rodzicami (w roku szkolnym 2018-19 w polskim systemie edukacyjnym uczyło się ponad 41 tys. uczniów niebędących obywatelami Polski¹⁶).

• Dziecko jest niewłaściwie zdiagnozowane przez nauczycieli i w konsekwencji jego indywidualne potrzeby w zakresie wsparcia edukacyjno-wychowawczego nie są uwzględniane (tylko 34% polskich trzynastolatków czuje wystarczające wsparcie ze strony nauczycieli, a wśród piętnastolatków – zaledwie 21% dziewcząt i 31% chłopców. To najgorszy wynik w Europie¹⁷).

• Dziecko nie chce uczestniczyć w lekcjach, ponieważ ma złe relacje (lub w ogóle ich nie ma) z nauczycielami lub/i rówieśnikami i nie identyfikuje się ze społecznością szkolną (wśród jedenastolatków 43% dziewcząt i 36% chłopców bardzo lubi szkołę, ale w wieku 15 lat deklaruje tak już tylko 21% dziewcząt i 27% chłopców¹⁸).

Wiele z powyższych uwarunkowań często występuje jednocześnie lub jedne wywołują kolejne. Są rodziny, w których spotykamy większość z tych problemów. Nie istnieje recepta pozwalająca rozwiązać je wszystkie naraz, lecz eliminując choćby jeden z nich, możemy przeciąć sekwencję zdarzeń prowadzącą do porażki edukacyjnej.

---

Rozwiązania i wskazówki

1. Władze centralne, politycy i polityczki

• Wsparcie dla nauczycielek i nauczycieli

Szkoła to nierzadko jedyne miejsce, gdzie dziecko ma szansę na kontakt z nowymi doświadczeniami, które poszerzają jego horyzonty i aspiracje. Jednym z kluczy do redukcji wykluczenia edukacyjnego jest zatem zaangażowanie uczniów w społeczne życie szkoły i proces kształcenia. Tego zaangażowania zazwyczaj nie da się uzyskać bez zbudowania relacji z nauczycielami.

Nauczyciel dbający o siebie, ludzki i empatyczny, to skarb dla uczniów. Takiemu nauczycielowi łatwiej jest zaoferować dzieciom pomoc i wsparcie, bo sam jest w dobrej formie. Zapewnienie nauczycielom doradztwa psychologicznego oraz odpowiednich szkoleń z zakresu pierwszej pomocy psychologicznej u dzieci pozwoli im na wczesne interweniowanie w sytuacjach, w których uczniowie potrzebują więcej uwagi. Samo to może jednak nie wystarczyć. Bez odpowiedniej organizacji pracy w szkole może zabraknąć czasu na budowanie silnych relacji. Dlatego właśnie rekomendujemy wdrażanie – tam, gdzie to możliwe i uzasadnione – zarówno metod dydaktycznych z zakresu edukacji hybrydowej, jak i zwinnych metod zarządzania, które pozwalają zaoszczędzić czas i mają wbudowane mechanizmy wczesnego ostrzegania, jeśli coś idzie nie tak, jak byśmy chcieli. Nauczycieli należy odciążać, tak bardzo jak to możliwe, w pracy administracyjnej — dając im czas na rozwój zawodowy i rozwijanie kompetencji miękkich oraz umiejętności liderskich kompetencji.

• Wzmocnienie infrastruktury oraz dostęp do urządzeń cyfrowych

W kwestii dostępności sprzętu i infrastruktury, oprócz solidnych inwestycji w szerokopasmowy internet docierający do jak największej liczby szkół, trzeba zapewnić wszystkim uczniom i nauczycielom dostęp do urządzeń cyfrowych. Pierwszym krokiem jest dopuszczenie używania smartfonów (tzw. podejście BYOD, od ang. Bring Your Own Device, czyli „Przynieś własne urządzenie”), lecz docelowo powinien to być laptop, ponieważ ma duży ekran i wygodniejszą klawiaturę¹⁹.

Należy:

• • Zapewnić lub sfinansować modernizację sprzętu komputerowego i infrastruktury sieciowej, zwłaszcza w miejscach, gdzie jej zupełnie brakuje, np. w świetlicach wiejskich.

  • Zapewnić wysokiej jakości zasoby cyfrowe do realizacji podstawy programowej lub katalogi tych zasobów, z licencją pozwalającą na wykorzystanie w nauczaniu hybrydowym i zdalnym.

  • Zapewniać bezpłatne narzędzia cyfrowe ułatwiające prowadzenie zajęć hybrydowych.

  • Zapewniać pomoc w instalacji i konfiguracji oprogramowania, zwłaszcza aplikacji serwerowych i chmurowych.

  • Organizować szkolenia z zakresu obsługi sprzętu i oprogramowania.

“Potrzebny nam plan i pomysł na wykorzystanie nabytych kompetencji. Zaprojektowanie edukacji stacjonarnej z elementami zdalnymi. I to te dobre praktyki mogą nam pomóc w dotarciu do tych, którzy potrzebują pomocy i większego zaangażowania”²⁰.

• Wsparcie zespołów nauczycielskich

Żeby wspierać nauczycieli w budowaniu dobrze współpracujących (a zatem lepiej znających swoich uczniów) zespołów nauczycielskich warto:

• • Organizować kursy, webinary, poradniki dla dyrektorów i nauczycieli nt. tego, jak budować zespół i dbać o samopoczucie jego członków (wiele przedsiębiorstw i korporacji ma wypracowane adekwatne narzędzia; warto się nimi podzielić).

  • Wspierać szkołę we wprowadzaniu sprawdzonych metod zarządzania z sektora prywatnego, np. Scrum oraz metodyk zwinnych, które zostawiają dużo przestrzeni na samoewaluację, zastanowienie się, co można poprawić, co można zrobić lepiej.

  • Budować sieci wsparcia i wymiany doświadczeń.

  • Organizować szkolenia z zakresu zarządzania zespołem.

  • Dofinansować naukę języków obcych w szkołach, przeciwdziałając zjawisku kompletnej prywatyzacji tego sektora edukacji (co w konsekwencji prowadzi do sytuacji, że języka obcego uczą się porządnie dzieci, których rodziców stać na dodatkowe, prywatne lekcje). W szkołach publicznych potrzebni są wysoko wykwalifikowani lektorzy języków obcych i native speakerzy.

2. Władze lokalne i inne organy prowadzące szkoły

• Kreowanie przestrzeni edukacyjnej sprzyjającej uczeniu się

W przeświadczeniu uczniów, szkoła jest miejscem stosowania przymusu. Uczucie niechęci do szkoły jest wzmacniane przez wygląd i układ pomieszczeń: ustawione w równych rzędach ergonomiczne ławki z twardymi krzesłami, zawsze lewą stroną do okna. Proponujemy to zmienić.

Wystarczy sprawić, żeby szkoła nie była monotonna. Zrobić mural z ulubionymi postaciami z gier i filmów. Na podłodze położyć wzorzystą terakotę lub panele. Postawić ścianę z roślin. Generalnie: puścić wodze fantazji. Jeśli zestawimy ławki w stoły do pracy grupowej, dodamy sofę, kilka pufów, stołki barowe, huśtawkę, taborety bujane, miękki dywan do siedzenia, regał z książkami i kilka bibelotów, wnętrze klasy przeobrazi się w miejsce, w którym chce się być. Ciekawym rozwiązaniem są atestowane systemy meblowe dla szkół, z których łatwo można tworzyć nowe aranżacje²¹. Tak wyglądają szkoły w Holandii, Finlandii, a także wiele szkół w Polsce. Jeśli uczniowie polubią przestrzeń szkoły, będzie mniej aktów wandalizmu i więcej dbałości o czystość.

Na korytarzach – jeśli są wystarczająco szerokie i nie blokują dróg ewakuacji – można wydzielić zaciszne i wygodne miejsca do poczytania książki lub do samodzielnej nauki. Niektóre sale można przeznaczyć na pracownie tematyczne, np. filmowo-teatralną, ze sceną i kamerą, czy makerską (nowoczesny synonim majsterkowania), wyposażoną w drukarkę 3D, mikrokontrolery Arduino lub micro:bit, maszynę do szycia i różne narzędzia. W podobnym duchu da się zaaranżować teren wokół budynku szkoły. Wszystkie tego typu zmiany warto konsultować i realizować razem z uczniami!

Zmieniając wystrój szkoły, warto pamiętać o wymogach współczesności. W klasach i na korytarzach powinna znajdować się odpowiednia liczba gniazdek elektrycznych oraz gniazd USB do ładowania telefonów komórkowych i innych urządzeń elektronicznych. W miarę możliwości warto też zapewnić kablowe podłączenia do Internetu, bo sieci WiFi nie radzą sobie z wieloma użytkownikami na raz. Ministerstwo Edukacji Narodowej opublikowało szczegółowe zalecenia dotyczące infrastruktury informatycznej finansowanej z programu „Cyfrowa szkoła”²².Rekomendujemy również przyłączenie szkoły do Ogólnopolskiej Sieci Edukacyjnej (OSE), zapewniającej bezpieczny, szerokopasmowy dostęp do Internetu²³.

Przyjazna przestrzeń szkoły zachęca do przebywania w niej. Może to skłonić uczniów do dłuższego pozostawania na terenie placówki, co sprzyja pogłębieniu kontaktu z innymi uczniami i nauczycielami, a także stymuluje do rozwijania zainteresowań. Dzieci i młodzież nie mające w domu warunków do samodzielnej nauki chętniej będą korzystać z infrastruktury szkolnej, jeśli będzie ona przyjazna i komfortowa.

Remont z wymianą umeblowania to bardzo duże obciążenie dla szkoły, nierzadko przekraczające jej możliwości logistyczne i finansowe. Firmy, organizacje i samorządy mają tu duże możliwości pomocy i finansowania konkretnych działań:

• profesjonalny projekt aranżacji przestrzeni (chętnie pomagają w tym stowarzyszenia architektów);

• zapewnienie mebli i wyposażenia wnętrz

• remont sal i korytarzy;

• montaż instalacji sieciowej z gniazdami RJ-45 i USB, a także zwiększenie liczby dostępnych gniazdek elektrycznych.

Aby wspierać szkoły w redukowaniu pozostałych wykluczeń edukacyjnych, samorządy i organy prowadzące mogą m.in.:

• zapewniać dostęp do sieci (pakiety komórkowe) dzieciom z rodzin wykluczonych edukacyjnie, które nie mają poza szkołą stałego dostępu do Internetu lub mają niską jakość połączenia;

• zatrudniać lub delegować osoby do pomocy nauczycielom (asystentów nauczyciela, psychologów);

• zatrudniać lub delegować osoby do obsługi technicznej (informatyków, administratorów sieci);

• organizować kształcenie dualne (nauka w szkole połączona ze stażem w zakładzie pracy);

• zapewnić certyfikację cząstkowych kompetencji zawodowych (nieoficjalną, bo niepowiązaną ze Zintegrowanym Systemem Kwalifikacji, ale dla uczniów potencjalnie o dużej wartości), takich jak np. tworzenie stron internetowych, prowadzenie mediacji, opracowywanie danych ankietowych, konserwacja drukarki 3D;

• organizować wypożyczalnie sprzętu komputerowego dla dzieci, młodzieży i nauczycieli, którzy mają przejściowe kłopoty z dostępem;

• określić szkoły na terenie gminy lub powiatu, które potrzebują wsparcia w różnych obszarach związanych ze skutkami wykluczenia. Należy m.in. sprawdzić, czy dzieci mają możliwość dojazdu do szkoły w różnych godzinach i czy mogą w niej zostawać po lekcjach tak długo jak chcą? Czy potrzeby szkół na danym terenie są takie same, czy szkoły mogą wymieniać się doświadczeniami i informacjami? W tych obszarach gmina może koordynować działania.

3. Dyrektorzy, nauczyciele i nauczycielki oraz inne osoby pracujące w szkole

• Nauczanie hybrydowe na stałe

Nauczanie hybrydowe (ang. blended learning) jako pojęcie, a także praktyka, znane jest od początku lat dwutysięcznych i oznacza formę pośrednią między tradycyjną szkołą, gdzie całą wiedzę przekazuje nauczyciel, a nauką w pełni samodzielną, z wykorzystaniem zasobów cyfrowych. W czerwcu 2020 roku Komisja Europejska wskazała tak właśnie rozumiane nauczanie hybrydowe jako optymalne i zalecane do wprowadzenia w systemach oświaty wszystkich krajów członkowskich Unii Europejskiej²⁴. Nie chodzi tu zatem o podejście znane z okresu pandemii, gdy „tryb hybrydowy” oznacza, że część uczniów uczestniczy w zajęciach w szkole, a część – z konieczności – zdalnie. W prawdziwym nauczaniu hybrydowym wszyscy uczniowie stale uczestniczą w obu formach nauki.

W ostatnich latach wiele państw zaczęło eksperymentować z nauczaniem hybrydowym – od Estonii po Cypr, od Bhutanu po Malezję²⁵. W niektórych krajach stało się to już normą, np. w Korei. Inne boleśnie przekonują się, że samo dostarczenie dzieciom komputerów nie wystarcza; wykluczająca szkoła staje się po prostu kosztowniejszą wykluczającą szkołą²⁶. Z badań przeprowadzonych przez Microsoft w ramach programu School of 2030 wynika, że uczniowie nie chcą być uczeni przez automat; chcą uczyć się razem z kolegami i nauczycielami, od których oczekują bardziej indywidualnego podejścia²⁷. Potwierdzają to wyniki badań z Wielkiej Brytanii, USA i Australii, które wykazały, że połączenie nauki z komputera z uczestnictwem w angażujących, stacjonarnych zajęciach jest co najmniej tak samo skuteczne jak nauczanie tradycyjne²⁸.

Ważnym elementem nauczania hybrydowego są cyfrowe zasoby edukacyjne. Umożliwiają one samodzielną naukę w wybranym miejscu i czasie. Będąc sam na sam z komputerem czy smartfonem, dziecko nie wstydzi się przyznać, że czegoś nie rozumie. Skoro samo wybiera moment nauki, jest też bardziej skupione. Odpowiednio zmotywowane, może obejrzeć zasób (np. film) lub jego fragment wielokrotnie, podchodzić do zadania aż do skutku. Zasoby cyfrowe oferują również alternatywne sposoby wyjaśnienia tematu, wyręczając tym samym rodziców, którzy mogą nie umieć pomóc swojemu dziecku lub nie mieć na to czasu.

Do nauczania hybrydowego niezbędne są konkretne narzędzia i zasoby cyfrowe. Rekomendujemy wykorzystywanie produktów, które zostały już pomyślnie zweryfikowane przez inne szkoły. Warto również wybierać ten sam zestaw narzędzi we wszystkich szkołach należących do danego organu prowadzącego, aby ułatwić jego wprowadzanie i aby zespoły poszczególnych placówek mogły się nawzajem wspierać, uczyć się nawzajem i przekazywać sobie sprawdzone rozwiązania.

Wprowadzenie nauczania hybrydowego pozwoli nauczycielom lepiej dostosować kształcenie do indywidualnych potrzeb uczniów. Dzieci wymagające pomocy uzyskają dodatkowe wsparcie w postaci zasobów cyfrowych do samodzielnej nauki, ale także – a może nawet przede wszystkim – więcej okazji do bezpośredniego kontaktu z nauczycielem, który dzięki pomocy technologii będzie miał dla nich więcej czasu. Nauczanie hybrydowe ma potencjał, by wyeliminować lub ograniczyć wiele przyczyn wykluczenia edukacyjnego.

• Projekty i praca grupowa jako stała forma zajęć

Jeśli wprowadzenie nauczania hybrydowego doprowadzi do wygospodarowania czasu na dodatkowe aktywności w trakcie lekcji, to najlepiej przeznaczyć go na ćwiczenie umiejętności praktycznych. Należą do nich zwłaszcza tzw. kompetencje miękkie – takie jak umiejętność pracy w zespole czy nieszablonowego myślenia – wymieniane w wielu opracowaniach i raportach jako kluczowe w przyszłej pracy zawodowej i gwarantujące zatrudnialność w warunkach postępującej automatyzacji²⁹. Wiele pokrewnych kompetencji figuruje również w obowiązującej podstawie programowej jako wymagania ogólne. Są to takie umiejętności jak „tworzenie strategii rozwiązania problemu” (podstawa programowa matematyki w szkole podstawowej) czy „rozpoznawanie intencji rozmówcy oraz wyrażanie intencji własnych” (podstawa programowa języka polskiego w szkole podstawowej). W podstawie programowej, napisanej dla każdego przedmiotu osobno, nie ma jednak kompetencji międzyprzedmiotowych, czyli umiejętności zastosowania wiedzy z różnych dziedzin do realizacji praktycznych zadań. Można to uzupełnić, wprowadzając – także z pomocą wielu kompetentnych organizacji pozarządowych, takich jak Centrum Edukacji Obywatelskiej³⁰ – elementy interdyscyplinarnej pracy projektowej do każdej lekcji przedmiotowej.

Dzięki interdyscyplinarnym projektom, dzieci i młodzież z rodzin przywiązujących mniejszą wagę do edukacji mogą zetknąć się z doświadczeniami, które mają szansę poszerzyć ich horyzonty i skłonić do zmiany planowanej dalszej ścieżki edukacyjno-zawodowej na taką, która lepiej realizuje ich potencjał. Również uczniowie z innymi rodzajami wykluczenia edukacyjnego mogą dzięki nim odnaleźć niszę, która da im poczucie własnej wartości i zwiększy ogólną motywację do zdobywania wiedzy. Nie bez znaczenia jest również rozwój kompetencji społecznych i poczucia misji, będący skutkiem zaangażowania w projekty ważne dla społeczności lokalnej. Na rozwój takich umiejętności większą szansę mają także dzieci, które uczęszczają do przedszkola, gdzie rozwijają kompetencje społeczne, ćwiczą koncentrację na zadaniu, doświadczają wielu sensorycznych bodźców, których może zabraknąć w domu, a które działają stymulująco i korzystnie na mózg³¹.

W szkole istnieje wiele metod rozwijania kompetencji miękkich i wprowadzania praktycznego kontekstu dla wiedzy przedmiotowej. Poniżej te najbardziej realistyczne, możliwe do równoległego stosowania. Redukują one wykluczenie poprzez budowanie współpracy między uczniami oraz poprzez rozwijanie różnych kompetencji uczniów, także “pozaakademickich” (co w rezultacie podnosi ich wiarę we własne możliwości).

Ścieżki interdyscyplinarne. Warto sprawić, by zamiast uczyć się najpierw matematyki, potem geografii, a jeszcze później polskiego, uczeń pracował z treściami obejmującymi wiele przedmiotów jednocześnie. Na przykład może zostać poproszony o napisanie poprawnego językowo eseju (j. polski lub j. angielski) o Tatrach (geografia), prezentującego statystyki wysokości górskich szczytów (matematyka), i ma to zrobić w edytorze tekstu używając stylów, tabel i wykresów (informatyka). Bardziej złożone zadania tego typu można zadawać grupom uczniów, prosząc ich o przygotowanie planu pracy, podziału zadań i ewentualnie kosztorysu. Ważne, żeby takie mikroprojekty były realizowane w ramach normalnych lekcji przedmiotowych, aby każdy uczeń miał szansę w nich uczestniczyć. Dobrym przykładem takiej praktyki jest program Ogarnij inżynierię³².

Projekty społeczne. Szkoła może podjąć próbę zidentyfikowania niezaspokojonych potrzeb lokalnej społeczności (np. aplikacja mobilna do zgłaszania obecności dzików) lub potrzeb własnych szkoły i podejść do ich realizacji jako pretekstu do nauki treści z podstawy programowej. Wiele przykładów takich przedsięwzięć można znaleźć na stronie programu Zwolnieni z Teorii³³. Przykładem społecznego zaangażowania w sieci na rzecz wolnej wiedzy są także wikiprojekty szkolne³⁴.

Kontekstualizacja zawodowa. Ta metoda polega na wykorzystywaniu wiedzy przedmiotowej do realizacji zadań naśladujących czynności służbowe konkretnego zawodu. Najlepiej prowadzić to we współpracy z lokalną firmą lub organizacją. Poszukując powiązań poszczególnych przedmiotów szkolnych z obowiązkami przedstawicieli różnych zawodów warto skorzystać z narzędzia doradztwa zawodowego w szkole, Mapa Karier³⁵.

Tworzenie zamiast używania gotowych pomocy naukowych. Działając w duchu konstrukcjonizmu, uczniowie sami tworzą treści i narzędzia do nauki. Potrzebujesz mikroskopu? Zbuduj go! Nudzi cię oglądanie filmów edukacyjnych? Nakręć własny! Nie rozumiesz, jak Krzyżacy mogli przegrać pod Grunwaldem? Odtwórz wiernie bitwę w Minecrafcie! Ten prosty przepis pozwala wprowadzić na lekcje naukę przez doświadczenie.

Co jeszcze można zrobić?

• szkolenia z metod i narzędzi zarządzania projektami (np. Scrum, metodyki zwinne);

• warsztaty rozwijające kompetencje miękkie;

• wizyty uczniów w zakładach pracy;

• delegowanie pracowników na spotkania zawodoznawcze w szkołach (przykład: inicjatywa Zaproś mnie na swoją lekcję), zwłaszcza pracowników rzucających wyzwanie stereotypom, np. strażaczka, programistka;

• w miarę możliwości — zapewnienie sprzętu i oprogramowania niezbędnego do realizacji konkretnych projektów (drukarki 3D, mikrokontrolery z czujnikami, elektronarzędzia, maszyny do szycia, systemy wirtualnej i rozszerzonej rzeczywistości, roboty modułowe, itd.);

• wspólna praca nad dzieleniem podstawy programowej na progi oraz wspólna dyskusja w szkole nad tym, co w podstawie jest najważniejsze i wymaga najwięcej uwagi³⁶;

• przygotowanie strategii (częstotliwość, zaangażowani nauczyciele, tematyka przekrojowa) i scenariuszy do prowadzenia zajęć i projektów uczniowskich.

4. Uczennice i uczniowie

Budowanie świadomości i nauka egzekwowania własnych praw do równiej, włączającej edukacji, w tym powszechnego dostępu do materiałów edukacyjnych, sprzętu i sieci, a także łatwego kontaktu z nauczycielami oraz dodatkowego wsparcia edukacyjnego i psychologicznego³⁷ w razie potrzeby.

Zgłaszanie na bieżąco potrzeb edukacyjnych — własnych oraz koleżanek i kolegów — rodzicom, wychowawcom, nauczycielom i dyrekcji (także potrzeby dotyczące sprzętu czy dostępu do Internetu).

Organizowanie uczniowskiej samopomocy (naukowej i życiowej), ze wsparciem samorządu lub samodzielnie.

5. Opinia publiczna, w tym rodzice

• Traktowanie nierówności szans i wykluczenia edukacyjnego jako ważnego tematu debaty publicznej, w tym pokazywanie specyficznych potrzeb różnych grup dzieci i młodych ludzi.

• Większa ekspozycja w mediach dzieci i rodzin, które zmagają się z nierównym dostępem do edukacji i różnorodnymi formami wykluczeń edukacyjnych.

• Promowanie działań i projektów edukacyjnych wartościowych z punktu widzenia równości szans — w lokalnych i ogólnokrajowych mediach.

• Kierowanie uwagi młodych ludzi i ich rodziców na różne wymiary tego, czym może być sukces i sens w życiu. Zamiast promowania modelu sukcesu opartego na pieniądzach i nadmiernej konsumpcji, należy otwarcie rozmawiać o tym, że sukces dla każdego człowieka jest czym innym, a swoje dążenie do szczęścia warto opierać na wartościach oraz etycznym i ekologicznym podejściu do otaczającego świata i ludzi.

---

Opracowanie: Zespół Katalyst Education

Konsultacja: Alicja Pacewicz