Szkoła XXI wieku. Edukacja wobec wyzwań współczesności

Nasze tezy

• Świat wokół nas intensywnie się zmienia, a szkoła, jaką znamy, odchodzi w przeszłość
• Nie ma dobrej edukacji bez uczenia (się) o wyzwaniach klimatycznych, społecznych czy technologicznych
• Potrzebujemy otwartości na różnorodność, kreatywności, krytycznego myślenia oraz rozwiązywania problemów z wykorzystaniem nowych technologii

• O wyzwaniach XXI wieku – globalnych i lokalnych – oraz ich współzależnościach można i trzeba uczyć się na wszystkich lekcjach
• Potrzebne są innowacyjne modele nauczania, a nawet eksperymenty – bez tego szkoła straci kontakt ze zmieniającym się światem i potrzebami młodych ludzi, nie dając im kompetencji pozwalających przełamać obawy przed poruszaniem się w nieznanym

Spis treści

• Dlaczego zmiana jest konieczna
• Główne problemy i co z tym zrobić?
• Rozwiązania i wskazówki
  • Władze centralne, politycy i polityczki
  • Władze lokalne i inne organy prowadzące szkoły
  • Dyrektorzy, nauczyciele i nauczycielki oraz inne osoby pracujące w szkole
  •  Uczennice i uczniowie
  • Opinia publiczna, w tym rodzice
• Co można zrobić teraz?
• Popierasz? Zgłoś się!

---

Dlaczego zmiana jest konieczna

Świat, jaki znamy, odchodzi w przeszłość. Stoimy u progu cywilizacyjnych zmian. System edukacji powinien odpowiadać na nie, przygotowując młodych ludzi do życia w przyszłości, a także do zmian, które dzieją się już teraz. Chodzi tu o zarówno o cele nauczania – konkretne treści czy umiejętności, które szkoła powinna rozwijać, wartości, które chcemy chronić – jak i o metody pracy z uczniami i uczennicami.

Kluczowe procesy, które przeobrażą rynek pracy, sposoby komunikacji i codzienne życie kolejnych pokoleń, to m.in. zmiany technologiczne i rozwój sztucznej inteligencji. Już od kilku lat obserwujemy, że zanikają jedne zawody, a pojawiają się nowe sposoby wykonywania innych¹. Z kolei pandemia COVID-19 bardzo przyspieszyła zmiany w naszych sposobach komunikowania się.

Zmiana klimatu i inne zagrożenia ekologiczne również będą wywierały wpływ na społeczeństwo i światową gospodarkę – nie chodzi przy tym wyłącznie o negatywne konsekwencje globalnego ocieplenia dla życia ludzi i ekosystemów (w tym m.in. wymieranie całych gatunków zwierząt i życia morskiego, brak bezpieczeństwa żywnościowego, konieczność migrowania z terenów niezdatnych do życia na niespotykaną dotąd skalę).

Działania na rzecz zapobiegania katastrofie klimatyczno-ekologicznej pociągną za sobą także fundamentalne zmiany w funkcjonowaniu gospodarek i społeczeństw². Potrzebny jest nowy model rozwoju (m.in. oparty na idei postwzrostu³), który zastąpi ten dominujący dzisiaj – nastawiony na nieograniczony wzrost gospodarczy, prowadzący do degradacji środowiska, zmian klimatu, narastających nierówności społecznych i utraty bioróżnorodności.

Zmiany w światowej gospodarce związane są też z procesem globalizacji. Towarzyszą mu m.in. procesy relokacji produkcji do mniej zamożnych społeczeństw, obejmujące wiele dziedzin gospodarki. Nie tylko prowadzi to do uzależnienia gospodarek i społeczeństw krajów rozwijających się od międzynarodowego kapitału, ale też skutkuje utratą możliwości wykonywania dotychczasowych zawodów przez wielu mieszkańców krajów tzw. Zachodu. To z kolei jest jednym z powodów narastających resentymentów społecznych, poczucia bycia „obcym w swoim kraju” oraz obaw o przyszłość ekonomiczną⁴.

Z drugiej strony globalizacja przynosi też wiele pozytywnych rezultatów związanych ze zwiększoną mobilnością i możliwością kontaktu z osobami zamieszkującymi różne części świata. Nawiązywanie takich relacji rozszerza horyzonty poznawcze i sprzyja kreatywności. Edukacja musi jednak do tego przygotowywać – powinna m.in. uwrażliwiać młodych ludzi na różnice kulturowe oraz dawać im narzędzia ułatwiające poruszanie się w zglobalizowanym świecie (więcej na ten temat w tekście poświęconym edukacji globalnej).

Omawiając trendy związane z przyszłym funkcjonowaniem społeczeństw, należy też pamiętać o spodziewanych zmianach demograficznych⁵. Żadne rozwiązania z zakresu polityki prorodzinnej nie doprowadzą do ich odwrócenia w najbliższych dekadach. Dlatego dalsze starzenie się społeczeństw zachodnich i nowe procesy migracyjne (w tym te wywołane zmianami klimatycznymi⁶) tym bardziej wzmacniają potrzebę przygotowania młodych do życia w społeczeństwach zróżnicowanych kulturowo.

Turbulencje społeczno-ekonomiczne związane z opisanymi powyżej zmianami wskazują dodatkowo na potrzebę przygotowania uczniów i uczennic do funkcjonowania w świecie zaostrzających się konfliktów i polaryzacji społecznej, ścierających się radykalnych idei oraz dalszego podważania zasad i wartości, na których opierają się demokracje parlamentarne⁷. W związku z tym potrzebujemy również intensywniejszego uczenia się postaw otwartych, umiejętności krytycznego myślenia i poruszania się w świecie spolaryzowanych, rywalizujących ze sobą przekazów medialnych.

Niezbędne jest też kształtowanie postaw aktywniejszego udziału w życiu demokratycznej wspólnoty poprzez narzędzia partycypacji społecznej i obywatelskiej⁸. Więcej informacji i materiałów na ten temat znajduje się w tekście poświęconym edukacji obywatelskiej w szkole w tym zestawie.

Edukacja powinna podążać za tymi zmianami, a nawet je wyprzedzać. Czy to się uda, zależy od tego, jakie kompetencje (wiedzę, umiejętności i postawy) będzie kształciła szkoła w XXI wieku. W myśl strategii Unii Europejskiej do podstawowych umiejętności rozwijanych w trakcie całego życia należą m.in. umiejętności językowe, komunikacyjne, wykorzystanie nowych technologii i przygotowanie do życia w świecie cyfrowym, umiejętność uczenia się i krytycznego myślenia, kompetencje społeczne i obywatelskie, w tym umiejętność rozumienia różnych perspektyw i punktów widzenia (a więc i empatia), przygotowanie do uczestnictwa w życiu społecznym oraz m.in. proinnowacyjność i przedsiębiorczość.

Czy Polska szkoła ich uczy?

Naszym zdaniem – w zdecydowanie niedostatecznym stopniu. Dokładniej odpowiednie realia funkcjonowania edukacji w naszym kraju omawiamy w kolejnej części tego tekstu.

---

Główne problemy i co z tym zrobić?

Są w Polsce szkoły, które starają się uwzględniać kluczowe wyzwania XXI wieku oraz opracowują własne, ciekawe rozwiązania tych problemów. Brakuje jednak systemowego wsparcia takich inicjatyw i upowszechniania powstałych w ten sposób dobrych praktyk. Polska edukacja nadal funkcjonuje w znanym od dziesięcioleci modelu transmisyjnym, opartym na przekazywaniu głównie wiedzy faktograficznej (mierzonej stopniami i wynikami z egzaminów), silnej kontroli oraz przedmiotowym podejściu do młodych ludzi, pomijaniu ich indywidualnych potrzeb i zainteresowań.

Najważniejsze bariery i trudności:

• W szkole dominuje encyklopedyczne podejście do nauczania, a podstawa programowa i standardy wymagań są przeładowane szczegółowymi wiadomościami z osobnych przedmiotów. Brakuje pogłębionej analizy rzeczywistych problemów i zjawisk, szukania współzależności i projektowania rozwiązań.
• W polskiej szkole w niewystarczającym stopniu rozwija się kompetencje kluczowe. Brakuje pracy projektowej, zespołowej, a także innowacyjnych i elastycznych metod pracy z uczniami i uczennicami. Nie rozwija się umiejętności miękkich ani nie dba o emocje i relacje (młodych ludzi między sobą oraz młodych ludzi ze szkołą)⁹.
• Historia kultury, podobnie jak historia społeczna i gospodarcza traktowane są marginalnie, pomijane są także zagadnienia dotyczące organizacji i działania Unii Europejskiej.
• Mało znana jest idea edukacji na rzecz globalnego obywatelstwa (ang. global citizenship education), której celem jest budowanie wiedzy, umiejętności, wartości i postaw umożliwiających zrozumienie najważniejszych globalnych problemów, wyzwań i współzależności¹⁰, takich jak zagrożenia klimatyczne i ekologiczne, świadoma konsumpcja, zrównoważony rozwój, migracje, nierówności społeczne czy technologiczne. W podstawie programowej kwestie te są rozproszone, a części z nich nie ma w ogóle. Polska nie brała też udziału w badaniach OECD dotyczących kompetencji globalnych¹¹.
• Pomijana jest edukacja antydyskryminacyjna i obywatelska. Otwartość na różnorodność, w tym na osoby z mniejszości kulturowych, religijnych czy narodowych, a także umiejętność adaptacji do nowych, nieznanych warunków rozpoznawane są jako ważne kompetencje przez Unię Europejską i Radę Europy – w polskiej szkole tego brakuje.
• Brakuje szeroko dostępnych materiałów edukacyjnych, w tym e-zasobów, które dotyczą wyzwań globalnych XXI wieku. Przez część nauczycieli i nauczycielek tematy te postrzegane są jako trudne i kontrowersyjne, co zniechęca do ich podejmowania.
• Od momentu wprowadzenia edukacji zdalnej po ogłoszeniu pandemii COVID-19 technologie zaczęły być powszechnie używane w polskiej szkole. Najczęściej jednak są one wykorzystywane w przypadkowy, nieangażujący uczniów i uczennic sposób, jako zamienniki tradycyjnych metod pracy. W większości szkół brakuje też nowoczesnej infrastruktury do edukacji zdalnej oraz narzędzi pozwalających rozwijać kreatywność i inne kompetencje przyszłości (m.in. związane z poruszaniem się w rzeczywistości wirtualnej czy rozszerzonej, podstawami robotyki). System edukacji nie pomaga również zdobywać wiedzy matematycznej i praktycznej, niezbędnej do projektowania treści w przestrzeni cyfrowej oraz tworzenia i kontrolowania algorytmów sztucznej inteligencji (np. myślenia komputacyjnego).
• Częstszemu wykorzystywaniu technologii nie towarzyszą zmiany w metodyce nauczania – dominuje model oparty na przekazywaniu wiedzy, sprawdzaniu zadań, odpytywaniu, zadawaniu prac domowych i sprawdzianów. Nie ma wizji, jak przeprowadzić cyfryzację edukacji, by uwzględnić zarówno zdalny, jak i hybrydowy model nauczania (więcej w rozdziale dot. wykluczenia cyfrowego).

---

Rozwiązania i wskazówki

Władze centralne, politycy i polityczki

• uwzględnienie treści i wartości związanych z edukacją na rzecz kluczowych wyzwań XXI wieku na każdym etapie edukacji, w ramach istniejących przedmiotów i narzędzi (np. innowacje, ścieżki międzyprzedmiotowe, projekty uczniowskie skoncentrowane na problemach globalnych i zarazem ich lokalnych przejawach);
• wprowadzenie zmian w programowej kształcenia ogólnego oraz poszczególnych przedmiotów:

  • przedmioty ścisłe: odejście od nauki abstrakcyjnych wzorów w kierunku rozwiązywania problemów, nauki elastycznego, kreatywnego myślenia i podstaw programowania;

  • biologia i geografia: uwrażliwianie na rolę człowieka w ekosystemie oraz jego wpływ na zmianę klimatu, wspieranie działań koniecznych, aby jej przeciwdziałać;

  • historia i inne przedmioty humanistyczne: zamiast podkreślania wyjątkowości doświadczenia historycznego danego narodu – nauka krytycznego myślenia, komparatystyka historyczna uwzględniająca perspektywy osób z różnych części świata lub państw, zwłaszcza z sąsiadujących ze sobą krajów; podejście problemowe zamiast faktograficznego i chronologicznego;

• • nauki społeczne i ekonomia: jak największa liczba zajęć praktycznych, pozwalających na wyjście do społeczności lokalnych i organizacji społecznych; nauka pracy w grupach, argumentowania opartego na informacjach i dowodach naukowych, ale też przyjmowania zdania innych, krytycznego myślenia i oceny wiarygodności różnych przekazów medialnych – zarówno tekstowych, jak i graficznych czy multimedialnych;

• systemowa zmiana organizacji pracy szkoły, w tym rezygnacja ze sztywnego ramowego planu nauczania oraz sztywnego podziału na przedmioty;
• zmiana roli, jaką odgrywa system nadzoru: kuratoria i wizytatorzy powinni wspierać nowy model nauczania i być sojusznikami szkół i nauczycieli – wspomagać ich pracę, uczyć ewaluowania jej przebiegu i efektów;
• przygotowanie nauczycieli i nauczycielek do pracy edukacyjnej skupionej na wyzwaniach cywilizacyjnych przez szkolenia oraz uwzględnienie tych zagadnień w kształceniu przyszłych nauczycieli i nauczycielek;
• weryfikacja treści podręczników oraz e-zasobów edukacyjnych oraz uzupełnienie ich o tematy związane z kluczowymi wyzwaniami cywilizacyjnymi; opracowanie wartościowych i zarazem atrakcyjnych w odbiorze materiałów w formie cyfrowej i na otwartych licencjach, tak by można było ich swobodnie używać, modyfikować je i aktualizować (niektórzy postulują nawet całkowite odejście od podręczników na rzecz e-zasobów, zwłaszcza że podręczniki często nie nadążają za życiem, a także usztywniają proces nauczania);
• gromadzenie, skalowanie i upowszechnianie dobrych praktyk w zakresie edukacji na rzecz kluczowych wyzwań XXI wieku, wypracowanych przez nauczycieli i nauczycielki;
• systemowe wspieranie organizacji społecznych, które proponują szkołom programy dotyczące problemów współczesnego świata (edukacja globalna, klimatyczna, demokratyczna, międzykulturowa, o migracjach, nierównościach, nowych mediach i technologiach); ułatwianie im współpracy ze szkołami.

Władze lokalne i inne organy prowadzące szkoły

• wspieranie działań szkół, nauczycieli i nauczycielek, a także własnych inicjatyw młodzieży, które skupiają się na edukacji o wyzwaniach XXI wieku i globalnych współzależnościach oraz uwrażliwiają młodych ludzi na temat przenikania się i współzależności problemów doświadczanych lokalnie z procesami globalnymi;
• zaangażowanie, także finansowe, w rozwój innowacyjnych projektów edukacyjnych i całościowych modeli pracy przedszkoli i szkół (ang. whole school approach);
• wspieranie współpracy wszystkich grup tworzących środowisko szkolne oraz innych podmiotów działających w otoczeniu szkoły (w tym lokalnych organizacji społecznych, co powinno być uwzględniane w samorządowych planach współpracy z sektorem pozarządowym);
• tworzenie w gminach miejsc, gdzie uczniowie i uczennice (wraz z innymi przedstawicielami i przedstawicielkami społeczności lokalnych) mogą majsterkować, wykorzystując nowoczesne narzędzia i ucząc się nowych technologii.

Przykład: FabLab¹² to pracownia stworzona przez Fundację Orange i Stowarzyszenie Robisz.to. Wyposażona jest w zaawansowane technologie, takie jak drukarki 3D, plotery laserowe, frezarki CNC, elektronikę. Przy wsparciu trenerów i trenerek w FabLabie można nauczyć się twórczego korzystania z tych technologii. Zajęcia i pracownie są otwarte dla dzieci, młodzieży i dorosłych, niezależnie od umiejętności i doświadczenia.

Dyrektorzy, nauczyciele i nauczycielki oraz inne osoby pracujące w szkole

• zmiana modelu pracy szkoły jako środowiska edukacyjnego, w tym większy nacisk na rozwój kompetencji kluczowych i przekrojowych;
• wprowadzenie całościowego, międzyprzedmiotowego podejścia do nauczania i wychowania, w którym priorytetem jest przygotowanie do rozumienia i rozwiązywania realnych problemów, a nie tylko uczenie do egzaminów; zadania egzaminacyjne powinny w jak największym stopniu odwoływać się wyzwań XXI wieku (np. teksty popularnonaukowe na egzaminie z języka polskiego i języków obcych, zadania z przedmiotów ścisłych);
• rozwijanie postawy uczenia się przez całe życie – wspieranie ciekawości, samoregulacji i poczucia sensu własnej nauki, kształtowanie nawyków systematycznej pracy, konstruktywnego radzenia sobie z trudnościami;
• wprowadzanie metod pracy służących kształtowaniu umiejętności krytycznego myślenia oraz analizy źródeł i przekazów medialnych, w tym treści w mediach społecznościowych i internecie;

Przykład: warsztaty Newscraft realizowane w szkołach francuskich, pozwalające poznać realia pracy redakcji wybranego medium i zrozumieć różne mechanizmy związane z upowszechnianiem treści w sieci, w tym fenomen fake newsów¹³. Inne przykłady edukacji medialnej: www.media.ceo.org.pl.

• uwrażliwianie młodych ludzi na zjawisko polaryzacji społecznej i przeciwdziałanie jej eskalacji w codziennych sytuacjach w środowisku szkolnym;

Przykład: krótkie animacje na stronie projektu Inside Polarisation wyjaśniają zjawisko polaryzacji społecznej oraz podpowiadają skuteczne strategie radzenia sobie z tym zjawiskiem¹⁴. Wart polecenia jest również „Podręcznik postępowania wobec radykalizacji”, opracowany przez sieć ekspercką Radicalisation Awareness Network, działającą przy Komisji Europejskiej¹⁵.

• wdrożenie elementów preorientacji i orientacji zawodowej jako stałego elementu zajęć przedmiotowych;

Przykład: Mapa Karier to narzędzie opracowane przez Fundację Katalyst Education, które pomaga w atrakcyjny sposób poszerzać wiedzę dzieci i młodzieży o rynku pracy i świecie zawodów¹⁶.

• wzmacnianie roli doradców i doradczyń zawodowych w szkołach, tworzenie okazji do kontaktu uczniów i uczennic z nowoczesnymi formami i miejscami pracy, co zwiększa elastyczność poznawczą i przygotowuje do funkcjonowania w realiach stale zmieniającego się rynku pracy;
• organizowanie zajęć poza murami szkoły: w terenie, w lokalnych instytucjach kultury, edukacji i nauki, w przedsiębiorstwach świadczących usługi społeczne, w mediach i start-upach (online lub na żywo);
• zapraszanie organizacji społecznych oraz ekspertów i ekspertek z różnych dziedzin na lekcje (online lub na żywo); szczególnie ważne, by młodzież miała możliwość poznawać osoby wykraczające poza stereotypy płciowe i socjoekonomiczne, np. programistkę, kosmetyka, biznesmena z branży nowych technologii, który w szkole był słaby z matematyki, adwokata, a jeszcze lepiej prawniczkę, którzy nie mieli dobrych stopni z przedmiotów humanistycznych, a ich rodzice sami nie ukończyli studiów wyższych; wokół prezentacji takich wzorców osobowych należy jednak tworzyć pozytywną narrację, by służyły motywowaniu młodych ludzi do działania i realizacji marzeń, a nie funkcjonowały jako wyjątkowe przypadki awansu społecznego i argument utwierdzający młodych ludzi w przekonaniu o skostnieniu całego systemu;
• eksperymentowanie z nowymi technologiami w nauczaniu, wykorzystywanie różnych narzędzi oraz zabawek kreatywnych, które uczą zasad myślenia naukowego, twórczego podejścia do rozwiązywania problemów, krytycznego myślenia.

Przykład: model edukacji STEAM (ang. Science, Technology, Engineering, Art, Math), czyli „podejście do uczenia się, które wykorzystuje naukę, technologię, inżynierię, sztukę i matematykę jako sposób na nakierowanie uczniów w ich poszukiwaniach, dialogach i krytycznym myśleniu”¹⁷).

Uczennice i uczniowie

• inicjowanie lokalnych i międzynarodowych projektów oraz kampanii społecznych, dotyczących ważnych wyzwań globalnych i lokalnych; zachęcanie nauczycieli i dyrektorów do podejmowania podobnych inicjatyw w szkole;
• rozwijanie własnych umiejętności rozpoznawania i rozwiązywania problemów, których korzenie tkwią w naszych indywidualnych zachowaniach – w szkole, społeczności lokalnej oraz w wymiarze globalnym;
• proponowanie nauczycielom i nauczycielkom takich tematów i form pracy, które lepiej odpowiadają na współczesne potrzeby (związane ze zmianami na rynku pracy oraz w życiu społecznym), np. warsztatów z programowania drukarek 3D, komunikacji zespołowej, mediacji czy montażu filmów;
• rozwijanie świadomości własnych potrzeb, pasji i wyznawanych wartości; rozwijanie odporności na porażki i trudności, a wreszcie – zwiększanie otwartości na zmiany.

Opinia publiczna, w tym rodzice

• zmiana priorytetów i oczekiwań rodziców wobec szkoły i nauczycieli: szkoła powinna być postrzegana jako miejsce rozwoju zarówno intelektualnego, jak i społecznego oraz osobistego – miejsce, w którym dzieją się dobre dla dziecka rzeczy, gdzie liczą się nie tylko stopnie i egzaminy, ale także wartości;
• wspieranie oddolnych inicjatyw młodych w ramach społecznej odpowiedzialności biznesu (np. małe granty, media młodzieżowe, warsztaty);
• większa rola mediów w uwrażliwianiu liderów i liderek opinii publicznej na nowe wyzwania (lokalne, krajowe i globalne); ważne, aby dziennikarki i dziennikarze posługiwali się przy tym językiem, który nie pogłębia podziałów społecznych, stereotypów i obaw (np. przed „innymi” albo „globalnym spiskiem”);
• pokazywanie dobrych wzorów rozmów i debat publicznych w mediach, uwzględnianie głosów młodych ludzi w programach publicystycznych, promowanie dobrych praktyk edukacyjnych przez dziennikarzy i dziennikarki.

---

Co można zrobić już teraz?

Dużą część tych rekomendacji można wprowadzić już teraz, szczególnie na poziomie samorządowych i szkolnym – także w czasie edukacji zdalnej. Należy monitorować, które rozwiązania (np. całościowe podejście do szkoły, nauczanie problemowe, projektowe czy ekspedycyjne) sprawdzają się w różnych szkołach. Nie musi to być jeden model dla wszystkich – na tym przejściowym etapie można sprawdzić, co działa w poszczególnych typach szkół i konkretnych kontekstach lokalnych. W obecnej sytuacji zmiany muszą być zdecentralizowane i mogą – oraz powinny – być wprowadzane oddolnie. Równocześnie przygotowują one grunt do zmian systemowych, w tym zmian w podstawie programowej oraz wymaganiach wobec szkół.

Nawet jeśli założymy, że w obecnej sytuacji nie uda się przeprowadzić radykalnej przebudowy, należy podjąć prace nad propozycjami zmian programowych i organizacyjnych (także w prawie oświatowym), które otworzą edukację na palące problemy współczesnego świata, Polski oraz każdego i każdej z nas.

Konieczne jest też systematyczne monitorowanie przez organizacje społeczne projektów ustaw dotyczących oświaty, w tym ustawy prezydenckiej o ograniczaniu działań organizacji społecznych w szkołach. To właśnie one najczęściej rozwijają programy odnoszące się do autentycznych wyzwań XXI wieku i wspierają nauczycieli oraz nauczycielki w podejmowaniu podobnych tematów.

---

Materiały dodatkowe

 

• B. Brandsma, Polarization – understanding the dynamics of us versus them, 2017.

• Council of Europe, Learning to live together. Council of Europe report on the state of citizenship and human rights education in Europe, 2017. Dostępny w internecie: https://rm.coe.int/ learning-to-live-together-council-of-europe -report-on-the-state-of-cit /1680727be5.

• G. D’Alisa, F. Demaria, G. Kallis, Degrowth: a vocabulary for a new era, degrowth.org. Dostępny w internecie: https://vocabulary.degrowth.org.

• Democracies divided, red. T. Carothers, A. O’Donohue, Brookings Institution Press 2019.

• European Council of Foreign Relations, What Europeans really feel: the battle for the political system, 16.05.2019, ecfr.eu. Dostępny w internecie: https://ecfr.eu/publication/
  what_europeans_really_feel_the_battle_for_the_political_system_eu_election.

• R.S. Foa, Y. Mounk, The danger of deconsolidation: the democratic disconnect, „Journal of Democracy”. Dostępny w internecie: https://www.journalofdemocracy.org/articles/the-danger-of-deconsolidation-the-democratic-disconnect

• International Organization for Migration, Migration and climate change, iom.int, 2018. Dostępny w internecie: https://publications.iom.int/books/mrs-ndeg31-migration-and-climate-change.

• S. Lenos, W. Haanstra, M. Keltjens et al., Podręcznik postępowania wobec radykalizacji, ec.europa.eu, Amsterdam 2017. Dostępny w internecie: https://ec.europa.eu/home-affairs/sites/ default/files/what-we-do/networks/ radicalisation_awareness_network/ ran-papers/docs/ ran_polarisation_management_manual_ amsterdam_06072017_pl.pdf.

• OECD, Accelerating climate action. Refocusing policies through a well-being lens oecd.org, 2019. Dostępny w internecie: https://www.oecd.org/environment/cc/accelerating-climate-action-2f4c8c9a-en.htm.

10. OECD, PISA 2018 global competence, oecd.org. Dostępny w internecie: https://www.oecd.org/pisa/pisa-2018-global-competence.htm.

11. OECD, The only way forward. Aligning development co-operation and climate action, oecd.org, 2017. Dostępny w internecie: https://www.oecd.org/environment/ environment-development/ aligning-development-co-operation-and-climate-action- 5099ad91-en.htm.

12. Oxfam et al., Narzędziownia edukacji na rzecz globalnego obywatelstwa. Dostępny w internecie: https://www.sfyouth.eu/ images/toolkit/global_citizenship_education/ GlobalCitizenshipEducation Framework_pl.pdf.

13. United Nations, World population ageing 2020, un.org, 2020. Dostępny w internecie: https://www.un.org.development.desa.pd/ files/undesa_pd-2020_world_population_ageing_ highlights.pdf.

14. R. Wike, J. Poushter, L. Silver i in., European public opinion three decades after the fall of communism, pewresearch.org. Dostępny w internecie: https://www.pewresearch.org/ global/2019/10/15/ european-public-opinion- three-decades-after-the-fall-of-communism/

15. World Health Organization, Adolescent health and well-being, who.int. Dostępny w internecie: https://www.who.int/health-topics/adolescent-health.

16. World Economic Forum, Future of jobs report 2020, weforum.org, Kolonia-Genewa 2020. Dostępny w internecie: https://www.weforum.org/reports/the-future-of-jobs-report-2020.

17. World Economic Forum, Global risk report 2021, weforum.org, Kolonia-Genewa 2021. Dostępny w internecie: https://www.weforum.org/ reports/the-global-risks-report-2021.

Publikacje z materiałami edukacyjnymi, polecane programy i projekty

1. Akces Edukacja, STEAM: https://akcesedukacja.pl/baza-wiedzy/blog/steam.

2. Fundacja Katalyst Education, Mapa Karier: https://mapakarier.org.

3. Fundacja Orange i Stowarzyszenie Robisz.to, FabLab: https://fablabtwarda.pl/o-nas.

4. Inside Polarisation: https://insidepolarisation.nl.

5. Newscraft: https://newscraftseriousgame.com/en.
   

---

Przypisy

---

Opracowanie: Alicja Pacewicz (Fundacja Szkoła z Klasą), Filip Pazderski i Paulina Sobiesiak-Penszko (Instytut Spraw Publicznych)

Konsultacje: Anna Stokowska i Andrzej Pieńkowski (Fundacja Katalyst Education), Mateusz Wojcieszak (Fundacja Pole Dialogu)

---