Edukacja globalna. Zrozumieć swoje miejsce w świecie

Nasze tezy

• Wróćmy do edukacji globalnej i wspólnej pracy nad strategią jej wprowadzania w polskich szkołach
• Edukacja globalna, czyli lepiej rozumieć globalne współzależności w codziennym życiu

• Edukacja globalna na rzecz lokalnych działań i osobistej odpowiedzialności
• Szkoła to właściwe miejsce, by rozwijać kompetencje globalne – na wszystkich przedmiotach, międzyprzedmiotowo i w pracy wychowawczej

---

Spis treści

• Dlaczego zmiana jest konieczna
• Główne problemy i co z tym zrobić?
• Rozwiązania i wskazówki
  • Władze centralne, politycy i polityczki
  • Władze lokalne i inne organy prowadzące szkoły
  • Dyrektorzy, nauczyciele i nauczycielki oraz inne osoby pracujące w szkole
  •  Uczennice i uczniowie
  • Opinia publiczna, w tym rodzice
• Popierasz? Zgłoś się!

---

Dlaczego zmiana jest konieczna?

Jednym z głównych celów edukacji powszechnej jest przygotowanie do pełnego uczestniczenia w życiu społecznym. Dzisiejsze społeczeństwo to nie tylko osoby, które żyją blisko nas, w naszym mieście, regionie, państwie czy nawet na naszym kontynencie, lecz ludzkość jako całość. Globalne współzależności obejmują nie tylko takie aspekty, jak międzynarodowy przepływ informacji i towarów, ale też wielkie wyzwania, przed którymi stoimy – poczynając od pandemii COVID-19, przez migracje, aż po katastrofę klimatyczną.

Działania edukacyjne, które podkreślają te globalne współzależności, a zarazem przygotowują nas do wzięcia części odpowiedzialności za losy świata, rozwijając niezbędną wiedzę, umiejętności i postawy, to edukacja globalna.

Pojęcie to zostało w Polsce precyzyjnie zdefiniowane w 2011 roku w porozumieniu podpisanym przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych, Ministerstwo Edukacji Narodowej oraz Grupę Zagranica¹:

Edukacja globalna to część kształcenia obywatelskiego i wychowania, która rozszerza ich zakres przez uświadamianie istnienia zjawisk i współzależności globalnych. Jej głównym celem jest przygotowanie odbiorczyń i odbiorców do stawiania czoła wyzwaniom dotyczącym całej ludzkości. Przez współzależności rozumiemy wzajemne powiązania i przenikanie systemów kulturowych, środowiskowych, ekonomicznych, społecznych, politycznych i technologicznych.

Do aktualnych wyzwań globalnych zaliczyć można m.in.:

• zapewnienie pokoju i bezpieczeństwa na świecie;
• poprawa jakości życia w krajach globalnego Południa;
• ochronę praw człowieka;
• zapewnienie zrównoważonego rozwoju;
• budowanie partnerskich relacji gospodarczych i społecznych pomiędzy krajami globalnej Północy i globalnego Południa.
• Ponadto, w edukacji globalnej szczególnie istotne jest:
• tłumaczenie przyczyn i konsekwencji opisywanych zjawisk;
• przedstawianie perspektywy globalnego Południa;
• rozumienie świata jako złożonego i dynamicznie zmieniającego się systemu;
• kształtowanie krytycznego myślenia i zmiana postaw;
• ukazywanie wpływu jednostki na globalne procesy i wpływu globalnych procesów na jednostkę².

Porozumienie nie tylko jasno definiuje, czym jest edukacja globalna oraz jakie są jej cele, ale też stanowi deklarację zaangażowania w rozwijanie tej perspektywy edukacyjnej przez wszystkie strony porozumienia. Definicja ta do dziś stanowi wspólny punkt odniesienia dla przedstawicieli i przedstawicielek różnych sektorów. Jednocześnie wciąż brakuje dokumentu o charakterze strategicznym i operacyjnym. Należy powrócić do podjętych już kilkanaście lat temu prac i –międzysektorowo, z udziałem eksperckich organizacji społecznych – wypracować strategię realizacji tych założeń w polskim systemie edukacji.

Szczególnie istotne w edukacji globalnej jest ukazywanie wpływu jednostki na globalne procesy i odwrotnie – globalnych procesów na jednostkę. Wiedza i refleksja na ten temat są niezbędne, aby dokonywać świadomych wyborów konsumenckich i politycznych oraz rozumieć kulturę współczesną i bieżące wydarzenia – ich przyczyny i skutki.

Zobowiązania dotyczące edukacji globalnej nie kończą się na dokumentach państwowych – edukacja przygotowująca do globalnego obywatelstwa to jeden z celów zrównoważonego rozwoju wyznaczonych przez Organizację Narodów Zjednoczonych³ (cel 4.7) a także priorytet Rady Europy⁴, wyrażony w deklaracjach podpisanych również przez Polskę. Te zobowiązania są szczególnie istotne, biorąc pod uwagę, że celem edukacji globalnej jest przygotowanie nie tylko nas, obywatelek i obywateli, ale także naszego państwa do odgrywania aktywnej roli na arenie międzynarodowej.

Polska jest jedną z największych gospodarek na świecie, co stawia nasz kraj w pozycji uprzywilejowanej wobec wielu państw świata, a zarazem nakłada na nas zobowiązania do współfinansowania współpracy rozwojowej w krajach mniej uprzywilejowanych. Choć Polska zobowiązała się do przeznaczania 0,33% swojego dochodu narodowego brutto [inaczej DNB – przyp. red.] na pomoc rozwojową, to obecnie przekazuje na ten cel zaledwie 0,14% DNB⁵. Jest to jeden z najgorszych wyników wśród krajów Unii Europejskiej oraz spośród państw OECD. Bez powszechnej edukacji globalnej trudno będzie wpłynąć na świadomość społeczną i przekonać opinię publiczną oraz decydentów do zmiany tego stanu rzeczy.

Szkoła to właściwe miejsce, by na lekcjach wszystkich przedmiotów, a także w działaniach międzyprzedmiotowych, pozalekcyjnych czy projektowych, budować globalne kompetencje obywatelskie. Warto w tym miejscu zwrócić uwagę, że są one coraz silniej obecne w programach nauczania wielu państw, a na ich rosnącą rolę wskazuje m.in. OECD, które wprowadziło je do słynnych międzynarodowych badań kompetencji nastolatków PISA⁶.

---

Główne problemy i co z tym zrobić?

• Zbyt mało treści związanych z edukacją globalną w podstawie programowej. Elementy edukacji globalnej wprowadzono do podstawy programowej w roku szkolnym 2009/2010, co sprawiło, że jak zaznacza Katarzyna Czaplicka „odpowiedzialność za kształcenie w zakresie zagadnień globalnych została przesunięta z obszaru edukacji nieformalnej do edukacji formalnej”⁷. Jednakże reforma systemu edukacji przeprowadzona w 2016 roku spowodowała, że większość z tych treści została wykreślona⁸. Potwierdza to analiza ekspertów i ekspertek Grupy Zagranica, którzy wzięli udział w konsultacjach społecznych nowych podstaw programowych kształcenia ogólnego dla szkół podstawowych i ponadpodstawowych (choć kilka uwag zgłoszonych przez Grupę Zagranica zostało uwzględnionych). Należy też zwrócić uwagę, że sytuacja sprzed 2017 roku wymagała poprawy – kwestie globalne nie były obecne w takim stopniu, jak być powinny. W 2021 roku jednak nauczyciele i nauczycielki mają jeszcze mniej możliwości uwzględniania treści globalnych na swoich lekcjach, treści te nie pojawiają się również tak często w podręcznikach ani opracowaniach, z których korzysta kadra oświatowa. Oceniamy, że może to doprowadzić do ponownego wypchnięcia treści związanych z edukacją globalną w obszar edukacji pozaformalnej.
• Treści związane z edukacją globalną nie są równomiernie rozłożone w ramach całej podstawy programowej.
• Brakuje uwzględnienia edukacji globalnej w podstawach programowych większości przedmiotów, przez co jej realizacja może się sprowadzać do przeprowadzenia godziny lub dwóch godzin zajęć.
• W podstawie programowej nacisk położony jest na zdobywanie wiedzy, a nie wzmacnianie postaw ważnych z punktu widzenia edukacji globalnej.
• Podręczniki przedmiotowe (m.in. do geografii i wiedzy o społeczeństwie – przedmiotów szczególnie ważnych, jeśli chodzi o uczenie o współzależnościach globalnych) zawierają rozproszone i fragmentaryczne treści edukacji globalnej, język natomiast, którym pisze się o krajach globalnego Południa, współzależnościach, mieszkankach i mieszkańcach innych krajów w znacznym stopniu wyraża perspektywę europocentryczną i neokolonialną⁹.
• Niewystarczające przygotowanie nauczycieli i nauczycielek. W tej chwili tylko w nielicznych ośrodkach akademickich, i to przeważnie w tych, które brały udział w edukacyjnych projektach organizacji pozarządowych, edukacja globalna jest elementem kształcenia na kierunkach pedagogicznych. W niektórych ośrodkach tych treści pojawia się stosunkowo dużo, głównie dzięki zaangażowaniu konkretnych wykładowców i wykładowczyń. Jednak większość osób, które kończą studia na kierunkach pedagogicznych, opuszcza mury uczelni, nie dowiadując się niczego o globalnych współzależnościach i znaczeniu edukacji globalnej.
• Obecność edukacji globalnej, zarówno w systemie edukacji formalnej, jak w pozaformalnej, jest w ogromnym stopniu zasługą organizacji pozarządowych, które upowszechniają tę perspektywę edukacyjną i realizują zadania publiczne z nią związane. Potrzebne jest więc wzmocnienie dialogu pomiędzy sektorem pozarządowym i instytucjami publicznymi oraz włączanie organizacji społecznych w procesy decyzyjne związane z prowadzeniem edukacji globalnej w Polsce.
• Mimo słabego umocowania edukacji globalnej w systemie szkolnictwa, pomoc humanitarna i rozwojowa cieszą się wysokim poparciem społecznym. Badania opinii publicznej przeprowadzone na początku 2020 roku przez Kantar na zlecenie Ministerstwa Spraw Zagranicznych pokazały, że 69% Polaków i Polek uważa, że Polska powinna wspomagać rozwój krajów ekonomicznie słabiej rozwiniętych. Przeciwnego zdania było jedynie 19% respondentów i respondentek¹⁰. Jednocześnie zaledwie 12% badanych deklarowało, że w ciągu 2-3 miesięcy poprzedzających badanie zetknęło się z informacjami o pomocy Polski dla innych krajów. W mniejszym stopniu niż w pozostałych grupach wiekowych takie informacje docierały do dwudziestolatków. Można wyciągnąć stąd ostrożny wniosek, że informacje o polskiej współpracy rozwojowej są najsłabiej rozpowszechnione w najmłodszych grupach wiekowych. Warto też wspomnieć, że jedynie 4% respondentów i respondentek zadeklarowało, że było w jakikolwiek sposób zaangażowane w pomoc krajom ekonomicznie słabiej rozwiniętym.

---

Rozwiązania i wskazówki

1. Władze centralne, politycy i polityczki

• stworzenie dokumentu dotyczącego edukacji globalnej w Polsce, który będzie miał charakter strategiczny i operacyjny: opisanie ogólnych i szczegółowych celów edukacji globalnej w Polsce zgodnie z zapisami Wieloletniego planu współpracy rozwojowej na lata 2021-2030; uwzględnienie ustaleń z porozumienia Ministerstwa Spraw Zagranicznych, Ministerstwa Edukacji Narodowej i Grupy Zagranica z 2011 roku; dokument ten powinien być tworzony w aktywnej współpracy ze stroną społeczną i organizacjami pozarządowymi;
• ponowne przeprowadzenie międzynarodowego audytu edukacji globalnej w Polsce (GENE Peer Review¹¹): przegląd założeń strategicznych, treści programowych i praktycznego wdrożenia tej perspektywy edukacyjnej w szkołach; uwzględnianie wniosków i rekomendacji z przeglądu w przyszłych krajowych dokumentach strategicznych;
• przeanalizowanie i wprowadzenie zmian do podstawy programowej, tak by była ona spójna z celami i zasadami edukacji globalnej: położenie większego nacisku na kształtowanie umiejętności i postaw, takich jak empatia, solidarność, rozumienie globalnych współzależności (w odróżnieniu od obecnego nacisku na przekazywanie wiedzy), uwzględnienie perspektywy globalnej w odniesieniu do treści, które już teraz znajdują się w podstawie programowej;
• ujęcie tematów bezpośrednio związanych z celami zrównoważonego rozwoju i Agendą na rzecz zrównoważonego rozwoju 2030 w podstawie programowej dla szkół podstawowych i ponadpodstawowych;
• uwzględnianie perspektyw pozaeuropejskich, w tym mieszkańców i mieszkanek krajów globalnego Południa, w materiałach edukacyjnych, podręcznikach, scenariuszach lekcji przedmiotowych i sylabusach kursów pedagogicznych (zwłaszcza przy poruszaniu takich tematów, jak kolonizacja, niewolnictwo, globalizacja, handel międzynarodowy, migracje czy zmiany klimatu);
• przygotowanie materiałów, programów edukacyjnych oraz zestawu rekomendacji dotyczących języka¹² dla autorów i autorek podręczników oraz publikacji edukacyjnych, tak by język ten nie wzmacniał stereotypów na temat mieszkańców i mieszkanek krajów globalnego Południa;
• wznowienie i rozbudowanie programu edukacji globalnej realizowanego przez Ośrodek Rozwoju Edukacji, w tym w szczególności reaktywowanie sieci regionalnych koordynatorów i Szkół Liderów Edukacji Globalnej¹³;
• szkolenia dotyczące edukacji globalnej dla nauczycieli i nauczycielek, dzięki czemu kadra pedagogiczna zwiększy wiedzę na temat celów zrównoważonego rozwoju; takie programy szkoleniowe powinny być prowadzone zarówno podczas kształcenia nauczycieli i nauczycielek na uczelniach pedagogicznych, jak i jako kursy doszkalające (zgodnie z ideą uczenia się przez całe życie);
• stałe wzmacnianie potencjału organizacji pozarządowych, które prowadzą edukację globalną.

2. Władze lokalne i inne organy prowadzące szkoły

• wspieranie (także finansowe) szkolnych projektów edukacji globalnej;
• finansowe, merytoryczne oraz motywacyjne wspieranie tych nauczycielek i nauczycieli, którzy realizują z młodymi ludźmi działania z obszaru edukacji globalnej (projekty, cykle lekcji itp.);
• tworzenie środowiska sprzyjającego podejmowaniu lokalnych inicjatyw na rzecz wyzwań globalnych; docenianie inicjatyw tego rodzaju podejmowanych przez młodzież, zarówno w szkole, jak i poza nią;
• konsultowanie planów, budżetów i innych ważnych decyzji związanych z celami zrównoważonego rozwoju z uczniami i uczennicami;
• odwoływanie się do Agendy na rzecz zrównoważonego rozwoju w politykach lokalnych; nawiązywanie współpracy z miejscowymi instytucjami i podmiotami (takimi jak szkoły, biblioteki), by wspólnie działań na rzecz zrównoważonego rozwoju.

3. Dyrektorzy, nauczyciele i nauczycielki oraz inne osoby pracujące w szkole¹⁴

• kształtowanie postaw globalnej solidarności i akceptacji różnorodności kulturowej oraz wzmacnianie umiejętności związanych z rozumieniem współzależności globalnych (gospodarczych, kulturowych i środowiskowych) na wszystkich etapach edukacyjnych, począwszy od przedszkola;
• wprowadzenie tematów ważnych z punktu widzenia edukacji globalnej do programów profilaktyczno-wychowawczych szkół (np. łańcuchy dostaw, zmiany klimatu a migracje, poruszanie trudnych tematów, takich jak konflikty, migracje, pomoc i solidarność międzynarodowa, w rzetelny i kompetentny sposób); uwrażliwianie społeczności szkolnej na to, jaki wpływ mają jednostki na wspomniane procesy i odwrotnie;
• wspieranie i motywowanie wszystkich nauczycieli i nauczycielek, by przynajmniej kilka razy w semestrze w ramach każdego przedmiotu poruszali wątki globalne;
• nawiązywanie współpracy ze szkołami z krajów globalnego Południa za pośrednictwem organizacji, które mają ekspercką wiedzę i doświadczenie w edukacji globalnej oraz międzynarodowej współpracy rozwojowej;
• zachęcanie młodych ludzi do podejmowania inicjatyw szkolnych dotyczących zagadnień globalnych; tworzenie przestrzeni na takie działania w szkole;
• dowartościowanie pracy metodą projektu edukacyjnego oraz wykorzystywanie eksperymentów, by w ciekawy sposób przybliżać młodym ludziom tematykę współzależności globalnych.

4. Uczennice i uczniowie

• uważne i dociekliwe zadawanie pytań, motywowanie nauczycieli i nauczycielek do poruszania na lekcjach tematów, które są interesujące dla młodych ludzi i dotyczą przyszłości, takich jak kryzys klimatyczny, globalne nierówności, pokój, migracje;
• krytyczne analizowanie przekazów medialnych, sprawdzanie innych źródeł, eliminowanie nieprawdziwych i zmanipulowanych informacji;
• promowanie odpowiedzialnej konsumpcji, przeciwdziałania zmianom klimatu i globalnego obywatelstwa w środowisku lokalnym, w tym w rodzinie.

5. Opinia publiczna, w tym rodzice

• pokazywanie młodemu pokoleniu, że jesteśmy częścią globalnej sieci współzależności: interesowanie się wydarzeniami w krajach globalnego Południa na równi z tymi, które dotyczą globalnej Północy; wspieranie działań organizacji humanitarnych i rozwojowych;
• rzetelne informowanie o globalnych współzależnościach w mediach; analizowanie programów wyborczych w kontekście wyzwań globalnych przez dziennikarzy i dziennikarki, zadawanie politykom i polityczkom pytań o sprawy związane z tematyka globalną (także na szczeblu lokalnym).

---

Materiały dodatkowe

1. K. Czaplicka, Po co nam edukacja globalna?, Ośrodek Rozwoju Edukacji, Warszawa 2010.
2. Global Education Network Europe, The European global education peer review process. National report on Poland, Amsterdam 2009. Dostępny w internecie: www.gene.eu/s/GE-Poland.pdf.
3. Instytut Globalnej Odpowiedzialności, Jak mówić o większości świata. Jak rzetelnie informować o krajach globalnego Południa, 2015. Dostępny w internecie: http://igo.org.pl/wp-content/uploads/2016/01/Jak_mowic_o_wiekszosci_swiata_wydanie4_-ebook.pdf.
4. Kantar, Polacy o pomocy rozwojowej. Wyniki badania Kantar Polska dla Ministerstwa Spraw Zagranicznych, gov.pl, Warszawa 2019. Dostępny w internecie: https://www.gov.pl/
   web/polskapomoc/polacy-o-pomocy-rozwojowej–wyniki-badania-opinii-publicznej.
5. E. Kielak, M. Rybi-Trojanek, Ł. Bartosik, Edukacja globalna w procesie edukacyjnym, Grupa Zagranica, 2020. Dostępny w internecie: https://zagranica.org.pl/wp-content/uploads/2021/03/
   2020-GZ_edukacja-globalna.pdf.
6. Porozumienie w sprawie wspierania rozwoju edukacji globalnej w Polsce z 16.05.2011 r. [dokument podpisany przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych, Ministerstwo Edukacji Narodowej oraz Grupę Zagranica]. Dostępny w internecie: https://www.gov.pl/web/polskapomoc/edukacja-globalna-w-polsce.
7. K. Zalas-Kamińska, O. Chmiel, Polska współpraca rozwojowa – raport 2020, Grupa Zagranica, 2020. Dostępny w internecie: https://zagranica.org.pl/wpcontent/uploads/2021/03/ Polska_wspolpraca_ rozwojowa_2020_Raport_Grupy_Zagranica.pdf.

Publikacje z materiałami edukacyjnymi, polecane programy i projekty

1. Amnesty International, Start the Change: https://amnesty.org.pl/co-robimy/edukacja/start-the-change.
2. Amnesty International, „Wszyscy ludzie rodzą się wolni i równi”: https://amnesty.org.pl/co-robimy/edukacja/wszyscy-ludzie-rodza-sie-wolni-i-rowni.
3. Centrum Edukacji Obywatelskiej, Programy edukacji globalnej: https://globalna.ceo.org.pl.
4. Centrum Edukacji Obywatelskiej, Programy edukacji o migracjach: https://migracje.ceo.org.pl.
5. E-globalna: https://www.e-globalna.edu.pl.
6. Fundacja Human Doc, Wprowadzenie do Global Studies [podręcznik]: http://globalstudies.humandoc.pl.
7. Fundacja WWF Polska, Edukacja: https://www.wwf.pl/edukacja-wwf.
8. Instytut Globalnej Odpowiedzialności, Edukacja globalna: https://igo.org.pl/kategoria/edukacja-globalna.
9. Kupuj odpowiedzialnie, Ekokonsument.pl: https://ekonsument.pl/materialy.html
10. Ośrodek Działań Ekologicznych „Źródła”, Wydawnictwa: https://www.zrodla.org/wydawnictwa.
11. Polska Akcja Humanitarna, Edukacja globalna: https://www.pah.org.pl/zaangazuj-sie/edukacja-globalna.
12. Polska Akcja Humanitarna, Materiały dla szkół: https://www.pah.org.pl/zaangazuj-sie/dla-szkol.