Uwagi ogólne
Z zadowoleniem i nadzieją przyjęliśmy decyzję MEN o likwidacji przedmiotu historia i teraźniejszość oraz wprowadzeniu do szkół ponadpodstawowych przedmiotu edukacja obywatelska. Organizacje społeczne od lat zgłaszały rekomendacje dotyczące rozwijania całościowych kompetencji obywatelskich, czyli wiedzy, umiejętności i postaw, a nie tylko stałego zwiększania zakresu wiadomości. Jesteśmy przekonani, że tylko bardziej zrównoważona edukacja obywatelska może wyrównać deficyt praktycznych umiejętności i postaw obywatelskich młodych ludzi. Bez ich kształcenia polska demokracja będzie stale narażona na kryzysy, a polskie społeczeństwo może okazać się bezbronne wobec zagrożeń, z którymi mierzy się dziś nasz kraj, Unia Europejska i cały świat.
Już dwa lata temu w Obywatelskim Pakcie dla Edukacji pisaliśmy: “Szkoła to miejsce otwarte na dialog światopoglądowy. Nie głosi jedynie słusznych ideologii, stawia na wymianę idei, wartości i ludzkich doświadczeń. (…) szkoła XXI wieku powinna prowadzić prawdziwą edukację polityczną – rozmowę o dobrym rządzeniu, wartościach i priorytetach, ale też o wyborach, sukcesach i błędach władz czy o obywatelskim zaangażowaniu. Być bezpiecznym miejscem debat, także na kontrowersyjne i trudne tematy, w ramach wyznaczonych przez Konstytucję RP, deklaracje oraz konwencje o prawach człowieka i prawach dziecka, których Polska jest sygnatariuszką.”
Wierzymy, że nowy przedmiot stworzy odpowiednie ramy dla nowoczesnej edukacji obywatelskiej, a równocześnie, być może pozwoli wypracować jej nowy model także dla innych etapów nauczania – od przedszkola do końca szkoły średniej. Co więcej, jeśli EO w liceach i szkołach branżowych nie będzie przedmiotem egzaminacyjnym, to nauczyciele i nauczycielki – oraz sami młodzi ludzie – będą mogli poświęcić więcej uwagi na budowanie swojego “obywatelstwa na co dzień” – krytyczne analizowanie realnych problemów życia publicznego, szukanie ich rozwiązań, rozmowy o wartościach demokratycznych i dobru wspólnym, a nawet na angażowanie się w obywatelskie działania w szkole czy lokalnej społeczności.
Skoro przyjęto, że ma to być rzeczywiście edukacja obywatelska (a nie wstęp do socjologii czy politologii), warto wyjść od pytania, jacy mają być i co mają umieć uczeń i uczennica po roku edukacji obywatelskiej. Jeśli szkoła ma przygotować uczniów i uczennice do świadomego, krytycznego i aktywnego udziału w życiu wspólnoty demokratycznej, zadaniem nauczycielek i nauczycieli jest:
- Budzenie zainteresowania uczennic i uczniów sprawami publicznymi w wymiarze szkolnym, lokalnym, krajowym, europejskim i globalnym (uczeń i uczennica chce i potrafi znaleźć aktualne, wiarygodne źródła informacji, weryfikuje je i odpowiedzialnie z nich korzysta, śledzi działania władz i je ocenia).
- Rozwijanie znajomości zasad funkcjonowania demokratycznego państwa i społeczeństwa, rozumienie ich źródeł i konsekwencji w życiu codziennym (od tworzenia regulaminu samorządu uczniowskiego, przez znajomość sposobów tworzenia prawa lokalnego – w tym wizyty na komisji rady gminy, lokalne referenda, panele, konsultacje, ale także znajomość zasad prawa krajowego, w tym swoich praw i wolności).
- Wspieranie umiejętności konstruktywnego angażowania się w sprawy publiczne (uczeń i uczennica podejmuje działanie na rzecz szkoły, składa projekt w ramach szkolnego lub lokalnego budżetu obywatelskiego, włącza się w inicjatywy lokalne, sprawdza możliwości wolontariatu).
- Kształtowanie postaw i umiejętności służących naprawie życia wspólnoty demokratycznej, nie zawsze dotąd wspieranych, takich jak odwaga cywilna, nonkonformizm i pokojowy sprzeciw wobec naruszeń zasad demokracji, w tym praw i wolności (uczeń i uczennica dostrzega naruszenia zasad demokracji, jest gotowa przeciwstawić się takim zachowaniom czy decyzjom, wyrazić swoje zdanie w tej sprawie i wziąć udział w proteście i działaniach naprawczych).
Edukacja obywatelska to jeden z tych przedmiotów, które mogą rozwijać w młodych ludziach sprawczość. Poczucie sprawczości pomaga dostrzec wyzwania, ocenić poziom trudności oraz złożoności, zaplanować i przeprowadzić skuteczne działania, a wreszcie – wyciągnąć wnioski. Sprawczość można nazwać meta umiejętnością, bo jej rozwijanie wiąże się z empatią, kreatywnością, krytycznym myśleniem, współpracą, komunikacją czy przywództwem. Według OECD sprawczość oznacza, że uczennice i uczniowie mają zdolność i wolę pozytywnego wpływania na własne życie i otaczający ich świat. Potrafią wyznaczać cel i odpowiedzialnie działać, przewidując trudności i konsekwencje. Chodzi tu o samodzielne działanie, a nie wykonywanie narzuconych zadań; o bycie współtwórcą zmiany, a nie “tworzywem”; o podejmowanie świadomych decyzji zamiast bezrefleksyjnego podążania za innymi. Sprawczość buduje się w szkole dzięki zaproszeniu dzieci i młodych ludzi do wspólnego definiowania wyzwań, szukania rozwiązań i współdziałania. Tak powinny wyglądać zajęcia z edukacji obywatelskiej – i szerzej – cała szkoła.
Ponieważ na tym etapie nie znamy jeszcze koncepcji podstawy programowej do EO ani nawet formatu zapisu wymagań, który przyjmie zespół, możemy jedynie zgłosić nasze wstępne sugestie dotyczące kompetencji obywatelskich i tematów, które mogłyby zostać uwzględnione w dokumencie. Formułujemy je w kilku punktach, jako odpowiedzi na pytania, które stoją przed twórcami tej podstawy.