Edukacja obywatelska

Nasze tezy

KOMPETENCJE OBYWATELSKIE to kompetencje kluczowe, a nie margines edukacji.
EDUKACJA OBYWATELSKA CODZIENNIE! Na lekcjach, przerwach, w realu i online.
METODA? Liczą się angażujące sposoby pracy oraz kompetencje społeczno-obywatelskie nauczycieli oraz dyrekcji.
ETOS obywatelski i kultura demokratyczna – od przedszkola do końca edukacji.

Dlaczego zmiana jest konieczna?

Edukacja obywatelska od lat ma słabą pozycję w polskich szkołach i polityce edukacyjnej państwa. Choć kompetencje obywatelskie należą do ośmiu kompetencji kluczowych, to jeśli chodzi o poświęcany im czas, przeznaczane środki, miejsce w planie pracy szkoły, znajdują się na marginesie. Wiedza o państwie, prawach człowieka i obywatela oraz formach i sensie partycypacji społecznej przekazywana jest na lekcjach wiedzy o społeczeństwie, jednak zajęć tych jest mało, aby systematycznie rozwijać postawy demokratyczne oraz umiejętności obywatelskie.

Badacze wskazują też od lat na niską aktywność obywatelską Polaków oraz przewagę postaw indywidualistycznych nad prospołecznymi i wspólnotowymi.

Z badań socjologów, m.in. Fatygi (za: Bendyk, 2015), wyłania się obraz Polaków jako istot sprywatyzowanych i doskonale odspołecznionych, dla których najważniejsze jest własne zdrowie i rodzina, a cnoty i powinności obywatelskie nie wzbudzają w nich większych emocji. Czapiński (2006) konstatuje: „W miejsce społeczeństwa rozciąga się próżnia socjologiczna. Między Polakami organizującymi się w podstawowe rodzinne wspólnoty a wspólnotą nadrzędną, narodową, zorganizowaną w państwo, nie istnieją struktury pośrednie” (s. 8). Diagnoza społeczna zachęca pedagogów do postawienia pytań o edukację, tj. o przyczyny, wynikające z praktykowanego w szkole i poza nią kształcenia i wychowania, a także możliwości pedagogicznych strategii przeciwdziałania negatywnym skutkom przemian społecznych¹.

Publiczna, powszechna edukacja szkolna powinna odgrywać kluczową w budowaniu społeczeństwa demokratycznego – ludzi odpowiedzialnych, aktywnych, krytycznych i odpornych na autorytarne zakusy władzy. Jeśli chcemy, żeby młodzi ludzie rozumieli i cenili praworządność i konstytucję oraz prawa człowieka (i byli gotowi ich bronić), chcieli angażować się obywatelsko, to najwyższy czas, by edukacja obywatelska przestała być traktowana gorzej niż kompetencje językowe, matematyczne, przyrodnicze czy technologiczne. Należy dowartościować ją zarówno pod względem nakładów finansowych, jak i poświęcanego jej czasu, a także zadbać o to, by nauczycielki i nauczyciele umieli prowadzić ją z pasją.

Co więcej, kompetencje obywatelskie nabywa się wciąż głównie w rodzinie i można powiedzieć, że są w dużym stopniu społecznie „dziedziczone”. Konieczne wydaje nam się podjęcie ambitnego celu wyrównywania szans poprzez taką edukację obywatelską, która będzie faktycznie trafiać także do dzieci i młodych ludzi z grup mniej uprzywilejowanych. Stąd – wbrew dotychczasowym tendencjom – warto zadbać o edukację obywatelską m.in. w szkołach w mniejszych miejscowościach i w szkołach branżowych.

Deklaracje zawarte w podstawie programowej i innych oficjalnych dokumentach brzmią ambitnie, ale nie są realizowane. Jeśli chcemy, by szkoła była miejscem, gdzie dzieci i młodzi ludzie rzeczywiście zdobywają kompetencje obywatelskie, trzeba zmienić sposób pracy – nie tylko na bardziej angażujących lekcjach wiedzy o społeczeństwie, ale także w codziennym życiu szkoły. Potrzebne są zmiany systemowe, ale wiele można zrobić w szkołach niemal od zaraz, nawet w czasie nauczania zdalnego i hybrydowego.

Główne problemy

Polska jest sygnatariuszem kliku ważnych dokumentów Rady Europy i Unii Europejskiej, dotyczących edukacji obywatelskiej, w tym zaleceń Rady Unii Europejskiej nt. kompetencji kluczowych w uczeniu się przez całe życie. Czytamy w nich między innymi, że:

Kompetencje obywatelskie to zdolność działania jako odpowiedzialni obywatele oraz pełnego uczestnictwa w życiu obywatelskim i społecznym, w oparciu o rozumienie pojęć i struktur społecznych, gospodarczych, prawnych i politycznych, a także wydarzeń globalnych i zrównoważonego rozwoju. (…) Uczenie się może być wzbogacone dzięki: uczeniu się międzydyscyplinarnemu, partnerstwom między różnymi poziomami edukacji, podmiotami w zakresie szkolenia i uczenia się, w tym pochodzącymi z rynku pracy, a także takim koncepcjom jak podejście „szkoła jako całość” (ang. whole school approach), ze względu na nacisk, jaki kładą na nauczanie i uczenie się oparte na współpracy, aktywne uczestnictwo oraz podejmowanie decyzji przez uczących się².

Polska edukacja nie tworzy warunków do rozwijania tak rozumianych kompetencji obywatelskich. Brakuje całościowego podejścia do szkoły jako pola współzależnych oddziaływań dydaktycznych i wychowawczych, czyli całościowego podejścia do szkoły. Niska jest świadomość, że dla edukacji obywatelskiej, a także społecznej i innych kompetencji kluczowych, ważniejsze od treści nauczania są etos i klimat szkoły, sposoby i metody pracy z uczniami, relacje międzyludzkie i model zarządzania szkołą³.

W ubiegłych latach Polska znajdowała się często wysoko w rankingach wiedzy obywatelskiej, ale znacznie niżej w zakresie umiejętności i postaw. Częściowo wynika to z tradycyjnego modelu pracy szkoły, o silnie hierarchicznej strukturze i słabej pozycji uczniów oraz uczennic. Inny ważny powód to przekonania i kompetencje nauczycieli i nauczycielek. W międzynarodowym badaniu ICSS⁴ określono dziesięć celów edukacji obywatelskiej:

instytucje społeczne, polityczne i obywatelskie,
szacunek dla środowiska i jego ochrona,
obrona swoich poglądów,
rozwiązywanie konfliktów,
prawa i obowiązki obywateli
udział w życiu lokalnej społeczności,
krytyczne i samodzielne myślenie,
udział w życiu szkoły,
skuteczne strategie zwalczania rasizmu i ksenofobii oraz
przyszłe zaangażowanie polityczne.

Widać duże różnice pomiędzy poszczególnymi krajami, jeśli chodzi o przypisywane tym celom znaczenie. Polscy nauczyciele za mniej istotne uważają na przykład przygotowanie do zaangażowania, zwalczanie rasizmu i ksenofobii, a także rzadziej niż inni wskazują na potrzebę krytycznego i samodzielnego myślenia⁵.

Również kompetencje nauczycielek i nauczycieli, rozwijane często wiele lat temu, nie zawsze odpowiadają potrzebom angażującej i funkcjonalnej edukacji obywatelskiej. Funkcjonalnej, czyli takiej, która się przydaje do czegoś ważnego z punktu widzenia samego ucznia czy uczennicy. Sposób kształcenia przyszłych nauczycieli, zestaw treści z podstawy programowej, a także wykorzystywane w szkole podręczniki tego nie umożliwiają – skupiają sią na rozwiązaniach prawno-ustrojowych, a nie na wiedzy naprawdę przydatnej, np. rozpoznawaniu problemów życia społecznego w skali szkolnej, lokalnej, krajowej, europejskiej czy globalnej, rozmowie o nich źródłach oraz poszukiwaniu rozwiązań. Nowe sposoby komunikacji społecznej i nowe media, w tym społecznościowe, to nowe możliwości i źródła informacji, ale też kolejne wyzwanie dla edukacji obywatelskiej i kadry pedagogicznej.

Fundamentalną krytykę obecnego modelu edukacji obywatelskiej przedstawia badaczka Violetta Kopińska w raporcie „Szkoła jako miejsce antyedukacji obywatelskiej”:

Przedstawiona wyżej rekonstrukcja kształtu szkolnej edukacji obywatelskiej pozwala dostrzec, że już na poziomie samych założeń partycypacja obywatelska nie jest wcale eksponowana, tylko wręcz marginalizowana. W podstawach programowych nie wyartykułowano w zasadzie żadnych celów ogólnych z tym związanych. Wymagania szczegółowe, czyli efekty uczenia się, odnoszą się do niej jedynie w niewielkim stopniu. Edukacja w tym zakresie koncentruje się zasadniczo na jednym przedmiocie – wiedzy o społeczeństwie, który jest zaplanowany dopiero pod koniec ośmioklasowej szkoły podstawowej. Analiza dyskursu podręcznikowego wskazuje, że dominuje w nich obraz partycypacji obywatelskiej rozumiany w kategoriach liberalnej koncepcji obywatelstwa. Z drugiej jednak strony, wniosek ten łatwo obalić, widząc karykaturę partycypacji uczniowskiej w podręcznikowym dyskursie oraz samorząd uczniowski pozbawiony jakichkolwiek prawnych kompetencji stanowiących. Szkoła nie zakłada rozwijania umiejętności w zakresie partycypacji obywatelskiej (niezależnie od tego, czy będziemy ją interpretować w wersji liberalnej, republikańskiej, czy też krytycznej) ani w podstawach programowych, ani w konstrukcji prawnej samorządu uczniowskiego – jedynego obligatoryjnego organu społecznego dla uczniów i uczennic. Szkoła, co najwyżej, zakłada przekazywanie wiedzy na ten temat, ale też trudno uznać, że wiedza ta zajmuje priorytetowe miejsce w całym procesie⁶.

Jesteśmy przekonani, że należy pilnie zmienić szkołę „antyobywatelskiej edukacji” w szkołę młodych obywatelek i obywateli. To ważne nie tylko dla samych młodych ludzi, ale także lokalnych społeczności oraz sprawczości i odporności całego społeczeństwa na kryzysy, nie tylko te wywołane pandemią.

Najważniejsze bariery i trudności:

wiedza o społeczeństwie to przedmiot niezbyt ważny i często źle nauczany: zaczyna się zbyt późno (obecnie – dopiero w klasie VIII) i liczba jego godzin jest zbyt mała, zbyt duży nacisk położony jest na wiadomości, a zbyt mały – na kompetencje i postawy;
podręczniki do wiedzy o społeczeństwie są mało ciekawe i przeładowane informacjami: zamiast uczyć się demokracji w praktyce, uczniowie i uczennice muszą zapamiętywać fakty (np. długość kadencji organów władzy, kompetencje wszystkich organów Unii Europejskiej); tymczasem projekty edukacyjne, które były narzędziem angażującej edukacji obywatelskiej, nie są już obowiązkowe;
podstawa programowa w szkole podstawowej i średniej obejmuje zbyt dużą liczbę zagadnień, przez co brakuje czasu na ich pogłębioną analizę (np. analizę funkcjonowania instytucji państwowych) oraz praktyczną edukację prawną;
nauczycielom i nauczycielkom brakuje materiałów i szkoleń, a przede wszystkim poczucia, że edukacja obywatelska ma rzeczywistą wartość w polskiej szkole;
reguły życia szkolnego są często niezgodne z zasadami demokracji i rządów prawa, powszechne są „umarłe statuty” – regulaminy istniejące wyłącznie na papierze, w dodatku rzadko tworzone z udziałem uczennic i uczniów, przez co nie gwarantują praw uczniowskich;
ocena szkoły oraz nauczycieli i nauczycielek zależy głównie od wyników nauczania, nie zaś aktywności obywatelskiej i społecznej młodzieży;
nauczyciele i wychowawcy nie potrafią zachęcać młodzieży do zaangażowania i włączać jej w podejmowanie decyzji w sprawach klasy i szkoły;
samorząd uczniowski jest często fikcyjny, bez rzeczywistego wpływu na życie szkoły: jest bardziej dla dorosłych niż na młodych, zdarza się, że uczniowie i uczennice nawet nie wiedzą, że wszyscy do niego należą;
treści patriotyczne są bardziej widoczne w szkole niż obywatelskie;
„efekt mrożący” dyskursu publicznego: lęk przed podejmowaniem kontrowersyjnych tematów, wyrażaniem własnego zdania, represje wobec uczniów i uczennic uczestniczących w protestach ulicznych;
niedostrzeganie potencjału nowych mediów w edukacji obywatelskiej jako narzędzi do prowadzenia nie tylko angażujących zajęć lekcyjnych, ale także działań obywatelskich (debat uczniowskich, kampanii społecznych, tworzenia szkolnych mediów); problem ten istniał przed pandemią, a edukacja zdalna i hybrydowa go nie rozwiązały;
wiele działań traktowanych jest jako „polityczne” w negatywnym rozumieniu tego słowa: dotyczy to np. organizowania prawyborów w szkole czy działań profrekwencyjnych w gminie;
mylone są pojęcia „polityczności” z „partyjnością”: zakazuje się wstępu do szkoły politykom i polityczkom, zakładając, że będą prowadzić agitację; w rezultacie uczniowie nie uczą się dyskutowania na tematy polityczne w szkole – są tylko ich biernymi odbiorcami lub rozmawiają o polityce wyłącznie między sobą;
niski poziom autonomii uczniowskiej, brak realnego wpływu na swoje najbliższe otoczenie: znane są przypadki, w których maturzyści nie mogą decydować o wystroju na studniówce lub w szkole;
brak budżetów partycypacyjnych dla uczniów i uczennic w szkołach;
niedemokratyczne wskazywanie przedstawicieli i przedstawicielek szkół do innych organów, takich jak młodzieżowe rady miast (wyboru dokonuje dyrekcja lub nauczyciele i nauczycielki);
brak edukacji nastawionej umiejętność prowadzenia dyskusji (np. debat oksfordzkich, paneli dyskusyjnych, world cafe itp.), zebrań i wyborów;
lęk wielu nauczycielek i nauczycieli przed podejmowaniem aktywności w zakresie praw człowieka i zaangażowania obywatelskiego: efekt mrożący wypowiedzi przedstawicieli władz oświatowych, polaryzacja poglądów rodziców.

Rozwiązania i wskazówki

1. Władze centralne, politycy i polityczki

edukacja obywatelska od I klasy aż do ostatniego etapu edukacji – na lekcjach i w codziennym życiu szkoły;
zmiana podstawy programowej z wiedzy o społeczeństwie: mniej wymagań wiedzowych, za to więcej umiejętności obywatelskich, w tym współdziałania, udziału w procesach decyzyjnych, krytycznego myślenia;
edukacja obywatelska jako edukacja ponadprzedmiotowa, traktowana jako metazagadnienie i jeden z priorytetów nowoczesnej szkoły – jej założenia powinny być ujęte w podstawie programowej innych przedmiotów;
stworzenie standardów i materiałów do edukacji obywatelskiej i społecznej dla klas I-III szkoły podstawowej;
zwiększenie liczby godzin wiedzy o społeczeństwie w szkole podstawowej (co najmniej trzy godziny lekcyjne w ciągu trzech lat nauki) i wprowadzenie zajęć o tej tematyce co najmniej od VI klasy;
w szkołach ponadpodstawowych edukacja w zakresie podstawowym – dwie godziny lekcyjne tygodniowo w ciągu dwóch lat nauki;
edukacja prawna nie tylko „na sucho”, ale także w praktyce: udział w tworzeniu prawa szkolnego i monitorowaniu jego przestrzegania, obowiązkowa wizyta w sądzie (udział w rozprawie w charakterze publiczności), przygotowanie prostego pisma procesowego, symulacje procesu sądowego;
rozważenie ponownego wprowadzenia społeczno-obywatelskiego projektu uczniowskiego jako obowiązkowego elementu szkolnej edukacji (z informacją o zrealizowanym projekcie na świadectwie ukończenia szkoły);
przywrócenie i rozwinięcie europejskiego oraz globalnego wymiaru edukacji obywatelskiej i historycznej;
edukacja obywatelska wyraźnie obecna w programach kształcenia i doskonalenia wszystkich nauczycieli i nauczycielek, nie tylko dla historyków czy politologów;
systemowe szkolenia dla dyrektorów i wszystkich wychowawców oraz wychowawczyń z takiego zarządzania klasą i szkołą, które wspiera kompetencje demokratyczne i obywatelskie.

2. Władze lokalne i inne organy prowadzące szkoły

inicjowanie i finansowanie projektów edukacyjnych rozwijających kompetencje obywatelskie i społeczne – ze świadomością, że to przekłada się na aktywność lokalną i „opłaca się” także władzom samorządowym;
wspieranie szkół i dyrektorów w działaniach proobywatelskich, w tym docenianie i nagradzanie szkół i kadry pedagogicznej za działania na rzecz kultury demokratycznej i kompetencji obywatelskich;
tworzenie lokalnej sieci wsparcia zaangażowanych nauczycieli i nauczycielek, także poprzez szkolenia, targi pomysłów lub projektów;
tworzenie młodzieżowych rad gminy i miasta, włączanie ich w prace samorządu lokalnego;
tworzenie budżetów partycypacyjnych oraz programów grantowych dla młodzieży (takich jak Fundusz Samorządów Uczniowskich⁷ w Poznaniu lub Aktywna Warszawska Młodzież⁸ w stolicy);
zapewnienie środków na finansowanie inicjatyw samorządów uczniowskich w budżetach szkół (np. w ramach szkolnych budżetów obywatelskich);
tworzenie przestrzeni na organizowanie uczniowskich konferencji, w ramach których młodzież może przedstawiać efekty swoich działań, dzielić się dobrymi praktykami;
współdecydowanie o organizacjach społecznych, które mogą działać na terenie szkoły, przez uczennice i uczniów;
opracowanie lokalnych programów, w ramach których szkoła – z jej budynkiem i społecznością – staje się centrum lokalnego życia: uczennice i uczniowie biorą odpowiedzialność za społeczność, uczą się odkrywać jej historię, specyfikę i bieżące potrzeby, opracowują propozycje działań, które mogliby podjąć ze wsparciem szkoły;
wymiana doświadczeń pomiędzy szkołami i samorządami, informowanie o akcjach i działaniach, do których szkoły lub młodzież mogą się zgłosić, takich jak Szkoła Liderów⁹, Masz Głos¹⁰, Młodzi Głosują¹¹ i inne programy edukacji politycznej;
włączanie dzieci i młodzieży w prace dotyczące rozwoju lokalnego, np. strategię rozwoju gminy lub miasta; konsultowanie i uzgadnianie planowanych kierunków działań wraz z odpowiednią oprawą – wizualizacją, warsztatami, dyskusją o planach zagospodarowania przestrzennego, np. lokalizacji inwestycji na danym terenie.

3. Dyrektorzy, nauczyciele i nauczycielki oraz inne osoby pracujące w szkole

opracowanie szkolnej strategii edukacji obywatelskiej z udziałem uczniów i uczennic: określenie demokratycznych zasad (np. zasady przeprowadzania, wyborów, konsultacji, debat) i instytucji (rzecznik praw ucznia, opiekun samorządu, zasady udziału uczniów i uczennic w radzie szkoły) oraz wprowadzenie mechanizmu ich rzeczywistej realizacji na co dzień;
zwiększenie wpływu samorządu uczniowskiego na decyzje dotyczące życia szkolnego i klasowego przez regularne spotkania z przedstawicielami samorządu, konsultacje, referenda i inne formy demokratycznego współdecydowania;
doskonalenie zawodowe dyrektorów i dyrektorek w zakresie partycypacyjnych i demokratycznych reguł zarządzania klasą i szkołą, a dla nauczycieli i nauczycielek wiedzy o społeczeństwie – szkolenia z metod aktywizujących oraz problemów współczesnej demokracji;
tworzenie przestrzeni na działania obywatelskie i społeczne w szkole, np. wybory do samorządu, debaty szkolne, projekty i akcje społeczne na rzecz lokalnej społeczności, szkolne media (można to robić nawet w trakcie edukacji zdalnej);
stosowanie metod edukacyjnych opartych na współpracy (projekty, wspólne prace domowe) oraz zabieraniu głosu (dyskusje, debaty, panele);
prowadzenie zajęć lekcyjnych i pozalekcyjnych w sposób zachęcający do wypowiadania się, prezentacji własnego zdania i słuchania innych głosów, negocjowania kompromisu i kształtowania wspólnego stanowiska, szukania argumentów „za” i „przeciw”, analizowania prawdziwych przypadków decyzji i działań w sferze publicznej oraz ich konsekwencji, krytyczna analiza przekazów medialnych, ocena wiarygodności źródeł informacji itp.;
zadbanie o przestrzeń społeczną szkoły (w tym elastyczne ustawianie ławek w klasach – np. w kręgu, amfiteatralnie, ze stolikami do pracy w mniejszych zespołach), korytarze do wspólnego spędzania czasu, podwórka szkolne do bycia razem, miejsce na zebrania i debaty;
regularne zajęcia dla uczennic i uczniów, na których rozmawia się o regułach obowiązujących w szkole oraz zasadach reagowania w wypadkach ich naruszeń (podstawowe wychowanie do życia w państwie prawnym), np. raz albo dwa razy w roku szkolnym;
formułowanie dokumentów szkolnych w sposób zrozumiały dla uczniów i uczennic, w klasach I-III szkoły podstawowej także w wersji rysunkowej;
propagowanie idei rady szkoły jako organu, w którym znajdują się przedstawiciele i przedstawicielki grona pedagogicznego, środowiska uczniowskiego i rodziców; wspólne wypracowywanie rozwiązań z uwzględnieniem głosu młodych ludzi;
utworzenie bazy projektów, konkursów i olimpiad sprzyjających rozwojowi postaw demokratycznych oraz cykliczne ich promowanie w szkole;
częste organizowanie debat, wyborów oraz kampanii, aby kształtować nawyki obywatelskie;
wygospodarowanie przestrzeni na tzw. Hyde Park, czyli miejsce, gdzie mogą odbywać się spotkania i dyskusje na różne tematy; dobrze, by była to przestrzeń, która nie kojarzy się z typową salą lekcyjną, np. pomiędzy budynkami szkolnymi, w pobliżu szkolnej stołówki;
niezależne media szkolne z młodzieżową redakcją: blog, gazetka, radio, profil społecznościowy, portal;
wyznaczenie pomieszczenia, którym zarządza młodzież (uczniowie i uczennice mają do niego klucze, opiekują się nim i gospodarują wedle własnego uznania); może to być miejsce służące np. szkolnemu kołu wolontariatu, klubowi obywatelskiemu, organizacji młodzieżowej, klubowi przedsiębiorczości, młodzieżowemu strajkowi klimatycznemu;
tablica ogłoszeniowa, na której każdy może zawiesić ogłoszenie (wbrew pozorom nie jest to powszechna praktyka w szkołach – na ogół wymagana jest zgoda dyrekcji);
określenie zestawu podstawowych umiejętności obywatelskich, które uczniowie i uczennice powinni nabywać w szkole (m.in. napisanie pisma urzędowego i prośby o dostęp do informacji publicznej, udział w posiedzeniu rady gminy, udział w głosowaniu i organizowanie głosowania, napisanie projektu i głosowanie w budżecie obywatelskim);
wykorzystywanie narzędzi cyfrowych i mediów w edukacji obywatelskiej: spotkania, dyskusje i debaty online, warsztaty o zasadach demokracji i umiejętnościach obywatelskich, zdalne głosowania i wybory, zdalna wspólna praca nad dokumentami szkolnymi (np. zasadami zadawania prac domowych lub sposobami oceniania w edukacji zdalnej).

4. Uczennice i uczniowie

interesowanie się życiem publicznym i sprawami swojej miejscowości, Polski i świata; samodzielne zdobywanie wiedzy i poszukiwanie dobrych materiałów, które można wykorzystać w szkole, na lekcjach lub zajęciach dodatkowych;
dopominanie się o jasne określenie zasad udziału uczennic i uczniów w podejmowaniu decyzji dotyczących codziennego życia szkoły; sprawdzanie na bieżąco, jak to naprawdę działa;
podejmowanie działań w zgodzie z tymi zasadami, w tym także składanie własnych propozycji (np. zasad oceniania zachowania, prowadzenia akcji społecznych, mediacji szkolnych itp.);
organizowanie kampanii społecznych dotyczących tematów ważnych dla młodych ludzi;
upowszechnianie wśród rówieśników wiedzy o tym, jak działają zasady demokracji, prawa ucznia, jakie są kompetencje samorządu, jak może wyglądać współdecydowanie i branie odpowiedzialności za swoją najbliższą przestrzeń.

5. Opinia publiczna, w tym rodzice

wspieranie dzieci i młodych ludzi w ich działaniach obywatelskich i społecznych;
docenianie dyrektorów i szkół za prowadzenie edukacji obywatelskiej, a nie tylko za wyniki egzaminów zewnętrznych;
udział w życiu szkoły, w tym współpraca z nauczycielami i dialog z innymi rodzicami, w miarę możliwości także angażowanie się w pracę w rady rodziców i szkoły;
przeprowadzenie ogólnopolskiej kampanii propagującej postawy obywatelskie w szkole jako jeden z filarów nowoczesnej edukacji (edukacji przyszłości);
rozwijanie społecznej odpowiedzialności biznesu: wspieranie oddolnych inicjatyw młodych (np. małe granty, media młodzieżowe, warsztaty);
wspieranie edukacji obywatelskiej przez media oraz dziennikarzy i dziennikarki – pokazywanie dobrych wzorów rozmów i debat publicznych, uwzględnianie głosu młodych ludzi w programach publicystycznych, promowanie dobrych praktyk edukacyjnych.

Co można zrobić już teraz?

Większość opisanych powyżej działań można realizować już teraz, także w czasie edukacji zdalnej. Warto monitorować, które rozwiązania sprawdzają się w różnych szkołach i w konkretnych sytuacjach. Należy propagować te rozwiązania wśród dyrektorów i dyrektorek oraz nauczycieli i nauczycielek. Najważniejsze jest tworzenie warunków sprzyjających praktycznej edukacji obywatelskiej w szkołach i wspieranie inicjatyw uczniowskich.

Prezentowane wyżej podejścia do edukacji obywatelskiej mają charakter zdecentralizowany i mogą – oraz powinny – być wprowadzane oddolnie. Równocześnie przygotowują one grunt do zmian systemowych, w tym zmian w podstawie programowej oraz wymaganiach wobec szkół.

Konieczne jest systematyczne monitorowanie projektów ustaw dotyczących oświaty (w tym ustawy prezydenckiej o ograniczaniu działań organizacji społecznych w szkołach) przez organizacje społeczne, nauczycieli i dyrektorów. Równolegle należy przygotować propozycje zmian legislacyjnych (w tym podstawy programowej), które umożliwią zmianę pozycji, atrakcyjności i użyteczności edukacji obywatelskiej w polskich szkołach.

Materiały dodatkowe

E. Bacia, Filip P., S. Żmijewska-Kwiręg, Edukacja obywatelska w Polsce. Analiza aktualnej sytuacji, zidentyfikowanych potrzeb oraz szans i barier rozwoju, Centrum Edukacji Obywatelskiej. Dostępny w Internecie: https://eul.ceo.org.pl/ sites/eul.ceo.org.pl/files/ edukacja_obywatelska_w_polsce.pdf.
E. Bäckman, B. Trafford, Demokracja w kierowaniu szkołą, tłum. A Dzisiewska, Rada Europy, 2007. Dostępny w Internecie: https://rm.coe.int/16805a9aac.
Edukacja obywatelska w działaniu, red. A. Kordasiewicz, P. Sadura, Wyd. Naukowe Scholar, 2013. Dostępny w Internecie: http://civispolonus.org.pl/ wp-content/uploads/2018/08/ Edukacja-obywatelska-w-działaniu-2013.pdf.
K. Ordowska, Modele nauczania edukacji obywatelskiej w szkolach europejskich, Gdańska Fundacja Oświatowa. Dostępny w Internecie: http://www.edukacjaobywatelska.gfo.pl/ uploads/images/pliki/ Modele_nauczania_edukacji_obywatelskiej_w_szkolach_europejskich-KOrdowska.pdf.
Sieć Eurydice, Edukacja obywatelska w szkołach w Europie, 2017. Dostępny w Internecie: https://eurydice.org.pl/publikacja/ edukacja-obywatelska-w-szkolach-w-europie.

Publikacje z materiałami edukacyjnymi, polecane programy i projekty

Aktywna Warszawska Młodzież: http://www.aktywni.wwarszawie.org.pl.
Centrum Edukacji Obywatelskiej, Młodzi Głosują: https://mlodziglosuja.ceo.org.pl.
Centrum Edukacji Obywatelskiej, Podręczniki [podręczniki i scenariusze zajęć do wiedzy o społeczeństwie]: https://ceo.org.pl/publikacje/podreczniki.
Centrum Edukacji Obywatelskiej, Edukacja obywatelska i ekonomiczna [publikacje edukacyjne]: https://ceo.org.pl/ publikacje/edukacja-obywatelska- i-ekonomiczna.
Centrum Edukacji Obywatelskiej, Edukacja globalna i ekologiczna [publikacje edukacyjne]: https://www.awo.org.pl.
Fundacja Civis Polonus, Programy edukacji obywatelskiej: http://civispolonus.org.pl/ obszary-dzialan/lepsza-edukacja-obywatelska- w-szkole/.
Fundacja Civis Polonus, Materiały o samorządności uczniowskiej i aktywności obywatelskiej mlodych ludzi: http://mlodziobywatele.pl/
Fundacja Liberté!, Nauka obywatela [platforma edukacyjna]: http://naukaobywatela.pl.
Fundacja Projekty Edukacyjne: http://projektyedukacyjne.org.
Fundusz Samorządów Uczniowskich, https://bip.poznan.pl/bip/ sprawy/fundusz-samorzadow-uczniowskich, 382659.
Masz Głos: https://www.maszglos.pl.
Scenariusze projektów społeczno-obywatelskich w klasach I-III dla małych szkół, malaszkola.pl: https://malaszkola.pl/scenariusze-projektow-edukacyjnych/ projekty-edukacyjne-spoleczno-obywatelskie- klasy-1-3-sp.
Scenariusze projektów społeczno-obywatelskich w klasach IV-VI dla małych szkół, malaszkola.pl: https://malaszkola.pl/scenariusze-projektow-edukacyjnych/ projekty-edukacyjne-spoleczno- obywatelskie-klasy-4-6-sp.
Szkoła Liderów: https://www.szkola-liderow.pl.

Lektury dla dzieci i młodzieży (a także nauczycieli i rodziców)

A. Bodnar, B. Bartosik, Obywatel PL, Mando 2020.
R. Jędrzejewska-Wróbel, Elementarz demokracji. Jak to działa?, Świat Książki 2012.
M. Krämer, K. Laube-Krämer, Nieoczywista układanka polska. Preteksty do myślenia, do rozmowy, do działania. Ponad podziałami, międzypokoleniowo, Fundacja Kocham Polskę 2018.
E. Plantel, Co to właściwie jest demokracja, Wydawnictwo Tako 2016.
K. Rich, Dziewczyny do boju. Poradnik młodej aktywistki, Nowa Baśń 2020.
B. Sztybor, P. Nowacki, A. Mazur, W koronie, Wyd. Tadam 2017.
Zbuntuj się. 101 sposobów, jak protestować skutecznie, Wydawnictwo Prószyński i S-ka 2020.

24 czerwca, 2021
Jakiej szkoły chcemy?