Edukacja cyfrowa

Nasze tezy

• REWOLUCJA CYFROWA zmienia wszystkie sfery naszego życia. Nie ma co przed nią uciekać – będziemy ją oswajać.

• TECHNOLOGIE to nie dopust boży, to szansa na przeniesienie szkoły w XXI wiek.

• CYFRYZACJA i nauczanie zdalne, wymuszone przez pandemię, to tendencje korzystne dla edukacji – wspieramy je.

• MODEL edukacji cyfrowej jest niespójny – zgłaszamy konkretne rozwiązania na rzecz wykorzystania technologii w polskiej szkole.

---

Dlaczego zmiana jest konieczna?

Wiosną 2020 roku na skutek pandemii polski system edukacji doświadczył gwałtownej i nagłej zmiany polegającej na konieczności zastąpienia tradycyjnego, stacjonarnego trybu pracy nauczaniem zdalnym¹. Bezpośrednie, codzienne kontakty uczniów z nauczycielami i ze sobą nawzajem musiały zostać natychmiast zastąpione komunikacją zapośredniczoną przez nowoczesne technologie informacyjno-komunikacyjne. Ani nauczyciele, ani uczniowie nie byli do tego przygotowani. Aż 85% nauczycieli nigdy wcześniej nie miało doświadczeń z edukacją zdalną², co skutkowało trudnościami w zastosowaniu dotychczasowych metod i sposobów pracy w warunkach zajęć online. Brakowało umiejętności obsługi oprogramowania służącego prowadzeniu zajęć zdalnych³.

Uczniowie i nauczyciele nie mieli odpowiedniego sprzętu umożliwiającego zdalny udział w lekcjach i pracę z zasobami cyfrowymi. W wielu miejscach problemem okazywała się jakość łącza internetowego. Obecnie, po ponad roku trwania pandemii, wiele się zmieniło. Zwiększyła się dostępność sprzętu (chociaż nadal części szkół i uczniów go brakuje). Nauczycielki i nauczyciele zapoznali się z wieloma narzędziami cyfrowymi. Podniosły się ich umiejętności i kompetencje w zakresie korzystania z nich. W istocie jednak, mimo pojawienia się w szkołach na ogromną skalę nowych rozwiązań technologicznych, cały czas tkwimy w tradycyjnym systemie kształcenia, a w polskiej szkole nie dokonała się cyfrowa rewolucja. Za edukacją zdalną nie poszły zmiany w metodyce nauczania. Technologie często wykorzystywane są w sposób przypadkowy i traktowane jako zamienniki tradycyjnych metod pracy z uczniami, co przekłada się m.in. na obniżenie motywacji uczniów do nauki.

Potrzebujemy poważnego namysłu nad tym, jak wykorzystać doświadczenia edukacji zdalnej do zmian w polskiej szkole, w której nauczanie stacjonarne nie będzie przeciwstawiane edukacji zdalnej — ale czerpać będzie się z obu tych form, z jak największą korzyścią dla uczniów i ich zaangażowania w proces kształcenia. Potrzebujemy wizji i konkretnych działań na rzecz cyfryzacji szkół oraz mądrego korzystania z technologii w edukacji ⁴. Narzędzia cyfrowe, które w szybkim tempie i na niespotykaną wcześniej skalę ułatwiają rozwijanie kompetencji kluczowych i przekrojowych – pracę grupową, współpracę, udzielanie informacji zwrotnej czy wspólne rozwiązywanie problemów – stwarzają szansę transformacji systemu edukacji w kierunku adekwatnym do wyzwań XXI wieku. Warto ją wykorzystać. Od tego zależy jakość kształcenia w kolejnych dekadach.

---

Główne problemy

• Rok edukacji zdalnej należy uznać za czas przełomowy w kwestii zapoznawania się przez nauczycieli z narzędziami edukacji cyfrowej i zasobami cyfrowymi. Nauczyciele często dokształcali się samodzielnie, ale pojawiło się również wiele inicjatyw samokształceniowych – zarówno w obrębie poszczególnych szkół (np. organizowanie lekcji otwartych, webinaria szkoleniowe, wybór mentorów dla nauczycieli chętnych podnosić swoje kompetencje cyfrowe), jak i między szkołami. W wielu szkołach ujawniali się również nowi cyfrowi liderzy, którzy byli wsparciem zarówno dla dyrekcji, jak i innych nauczycieli. Jest to bardzo ważny zasób do dalszej pracy ze szkołami w wypracowywaniu strategicznego podejścia do edukacji cyfrowej oraz przekształcaniu procesu uczenia się i nauczania, w którym edukacja cyfrowa będzie normą i standardem pracy z uczniami.

• Mimo wzrostu kompetencji cyfrowych nauczycieli, technologie często nie są wykorzystywane w przemyślany sposób – traktowane są jako sposób uatrakcyjnienia lekcji. Dominują podawcze, nieangażujące ucznia metody pracy, a nauczyciele „nie do końca rozumieją swoją rolę w nauczaniu zdalnym”⁵. Brakuje głębszej refleksji metodycznej na temat sensu i celów wykorzystania technologii w edukacji.

• Gwałtowność zmiany związanej z przejściem szkół na edukację zdalną idzie w parze z brakiem praktyk i doświadczenia związanego z tym, jak przeprowadzić w poszczególnych szkołach proces wdrażania technologii. W odpowiedzi na te wyzwania – zarówno na poziomie krajowym, jak i w poszczególnych szkołach – skoncentrowano się głównie na kwestiach dostępu do odpowiedniej infrastruktury technicznej oraz narzędzi, w tym platform, umożliwiających zdalne nauczanie. Tymczasem wdrożenie technologii w szkole to złożony i długotrwały proces, który wymaga diagnozy dostępnych zasobów (w tym np. oceny umiejętności cyfrowych nauczycieli), koordynacji (np. poprzez powołanie osób odpowiedzialnych za wdrażanie technologii informacyjno-komunikacyjnych) i bieżącego monitorowania. Brakuje modelowych rozwiązań oraz standardów, jak szkoły powinny przeprowadzać taki proces.

• Edukacji zdalnej towarzyszy zmiana podejścia nauczycieli do pracy z uczniami. Nauczycielki i nauczyciele starają się dostosowywać tempo, zadania i narzędzia do możliwości uczniów. Pod tym względem edukacja w Polsce nigdy jeszcze nie była tak bardzo zindywidualizowana. Warto te praktyki szkolne wspierać i upowszechniać, by stały się normą po powrocie szkół do pracy stacjonarnej i były też uwzględnione w pracach nad nowym modelem kształcenia z wykorzystaniem nowoczesnych technologii.

• Wzrost zapotrzebowania na cyfrowe materiały dydaktyczne doprowadził do powstania wielu nowych zasobów cyfrowych w sieciach nieformalnych nauczycieli i nauczycielek (np. lekcjewsieci.pl), jak również intensyfikacji prac nad dotychczasowymi, w tym nad zintegrowaną platformą edukacyjną epodreczniki.pl. Wciąż jednak nie wszyscy nauczyciele odnajdują wśród dostępnych zasobów odpowiednie materiały. Nie zawsze też zamieszczane na platformach materiały dydaktyczne są dobrej jakości.

• Pogłębiły się dotychczasowe nierówności w edukacji na skutek m.in. zróżnicowanego dostępu uczniów i nauczycieli do sprzętu, dobrej jakości łącza internetowego, a także różnego poziomu umiejętności cyfrowych zarówno po stronie uczniów, jak i nauczycieli oraz różnic w statusie społeczno-ekonomicznym uczniów. Różnice te przekładały się nie tylko na warunki edukacji, ale także m.in. możliwość uzyskania przez dzieci i młodzież wsparcia ze strony opiekunów (rodziców, dziadków itp). W bardzo trudnej sytuacji znaleźli się m.in. uczniowie i uczennice z rodzin ubogich z niższym kapitałem kulturowym oraz ci zaniedbani wychowawczo⁶. Brakuje planów i działań odpowiadających na te wyzwania.

• Edukacja zdalna uwypukliła problemy obowiązującego systemu oceniania, opartego przede wszystkim na sprawdzaniu wiedzy, a nie umiejętności. Stało się tak dlatego, że nauczycielowi trudno jest w edukacji zdalnej kontrolować sposób pracy ucznia i nie może on w związku z tym opierać oceny wyłącznie na osiąganym rezultacie działań. Jednocześnie doświadczenie szkół z edukacją zdalną otwiera nowe perspektywy patrzenia na proces zdobywania przez uczniów wiedzy i doskonalenia umiejętności. Należy to wykorzystać do refleksji nad obowiązującym systemem oceniania. Powinniśmy pokazywać nauczycielom, między innymi, jak rozmawiać z uczniami o ich sposobie pracy nad zadaniami i trybie utrwalania zdobytej wiedzy. W ten sposób może uda się zrealizować powtarzany od lat postulat, aby większą wagę przywiązywać do tego, żeby dzieci i młodzież uczyły się JAK się uczyć⁷.

• Brak edukacji stacjonarnej uzmysłowił wszystkim, jak ważne dla rozwoju i kondycji psychofizycznej dzieci jest środowisko szkolne, relacje rówieśnicze oraz relacje między uczniami i nauczycielami. Jak pokazują badania, brak możliwości uczęszczania do szkoły bardzo negatywnie wpływa na dzieci. Podczas edukacji zdalnej 42% rodziców zauważyło u dzieci obniżenie nastroju, rozdrażnienie i zachowania agresywne⁸. Bardzo ważne, by szkoły odpowiedziały na ten problem, a do dzieci trafiło odpowiednie wsparcie. Z drugiej strony te negatywne doświadczenia są też szansą na zmianę myślenia o roli szkoły, znaczeniu relacji społecznych i współpracy w procesie kształcenia. W szkole skoncentrowanej na osiąganiu wyników i konkurencji były one niedoceniane.

---

Rozwiązania i wskazówki

Władze centralne, politycy i polityczki

• wypracowanie nowej wizji edukacji odpowiadającej na dokonującą się we wszystkich sferach życia rewolucję technologiczną i uwzględniającej edukację zdalną i hybrydową w polskim systemie edukacji;
• położenie nacisku na wypracowanie metodyki kształcenia z wykorzystaniem technologii w edukacji, w tym szczególnie w zakresie metod aktywizujących i angażujących uczniów;
• uwzględnienie zagadnień wykorzystania technologii w nauczaniu i uczeniu się w systemie kształcenia przyszłych nauczycieli;
• wdrożenie systemu szkoleń nauczycieli podnoszących ich kompetencje metodyczne i dydaktyczne w zakresie korzystania z technologii w edukacji (np. w oparciu o model SAMR⁹), w tym wzmacnianie szkolnych liderów edukacji cyfrowej, którzy mogą tworzyć modele i dobre praktyki „nowej” edukacji;
• wzmacnianie kompetencji cyfrowych dyrektorów szkół, w tym w dziedzinie zdalnego zarządzania szkołą, edukacją zdalną i hybrydową;
• dalsze, stałe (a nie doraźne) inwestycje w infrastrukturę i sprzęt niezbędny do cyfryzacji szkół;
• wypracowanie kompleksowych standardów wdrażania technologii w szkołach;
• rozbudowywanie e-zasobów dydaktycznych i jednocześnie prowadzenie monitoringu jakości tworzonych materiałów cyfrowych;
• wspieranie finansowe instytucji, które tworzą, gromadzą i/lub upowszechniają e-zasoby;
• systemowe wspieranie nauczycieli, dyrekcji szkół, pracowników oświaty oraz uczniów w radzeniu sobie z kryzysem psychicznym;
• rozpoczęcie debaty dotyczącej sensowności obowiązującego systemu oceniania;
• wdrożenie systemowych szkoleń dla opiekunów dzieci w wieku szkolnym, dotyczących m.in. bezpieczeństwa w sieci oraz higieny edukacji cyfrowej;
• prowadzenie badań i ewaluacji procesu cyfryzacji szkół, które umożliwiłyby monitorowanie i ukierunkowywanie tego procesu. Rolę instytucji odpowiedzialnej za nie mógłby pełnić Instytut Badań Edukacyjnych działający pod nadzorem Ministerstwa Edukacji i Nauki.

Dobre praktyki:

Po ogłoszeniu stanu wyjątkowego podczas kryzysu związanego z pandemią, Urugwaj wprowadził ​Programa Ceibal en Casa (Program Ceibal w Domu) – plan awaryjny wdrożony przez rząd w celu wsparcia ciągłości edukacji. W ten sposób dostosowano działanie programu ​Plan Ceibal​ (inicjatywa na rzecz realizacji projektu „Laptop dla każdego dziecka”) do sytuacji wywołanej przez pandemię, wykorzystując solidną, istniejącą wcześniej infrastrukturę cyfrową, zasoby edukacyjne, publiczny dostęp i gromadzenie danych. Wśród wielu platform i narzędzi dostarczanych przez ​Plan Ceibal​​ możemy znaleźć Repozytorium Otwartych Zasobów Edukacyjnych (OZE)​. Otwarte zasoby edukacyjne przechowywane w repozytorium są zarządzane przez zespół nauczycielek i nauczycieli szkół podstawowych i średnich, zwanych „twórcami treści”, specjalizujących się w rozwoju OZE jako ich kuratorzy i kuratorki. Obecnie w repozytorium znajduje się około 1100 OZE, głównie materiałów edukacyjnych, podzielonych według obszaru wiedzy i poziomu nauczania (podstawowy i średni). Ponad połowa dostępnych zasobów została przesłana do publikacji przez nauczycieli i nauczycielki oraz oceniona przez zespół twórców treści.

Władze lokalne i inne organy prowadzące szkoły

• przeprowadzenie diagnozy lokalnej, dającej podstawy do wprowadzenia zmian związanych z transformacją cyfrową (w tym edukacją zdalną i wykorzystaniem technologii informacyjno-komunikacyjnych – TIK – na lekcjach) szkół w regionie;
• opracowanie lokalnej polityki cyfrowej, obejmującej kwestie infrastruktury, sprzętu, transformacji cyfrowej szkół (i innych instytucji gminnych) oraz doskonalenia zawodowego;
• stworzenie przy samorządach grup roboczych monitorujących lokalną transformację cyfrową, w tym dostęp uczniów i nauczycieli do sprzętu i infrastruktury oraz inicjatywy na rzecz wdrażania TIK w szkołach w regionie;
• udzielanie wsparcia dyrektorom szkół, w tym wyłonienie liderek i liderów cyfryzacji w regionie;
• mądre inwestycje w sprzęt i narzędzia cyfrowe, dostosowane do potrzeb i możliwości poszczególnych szkół;
• tworzenie lokalnych wypożyczalni sprzętu dla uczniów i nauczycieli;
• inicjowanie działań wspierających nauczycieli i uczniów w radzeniu sobie z kryzysem psychicznym.

Dyrektorzy, nauczyciele i nauczycielki oraz inne osoby pracujące w szkole

• opracowywanie szkolnych planów wdrażania TIK bazujących na lokalnej polityce cyfrowej;
• wskazanie osób odpowiedzialnych za wdrażanie TIK w szkole (np. koordynatorów ds. TIK);
• angażowanie całego środowiska szkolnego – w tym uczniów i uczennic oraz rodziców i opiekunów — w planowanie działań związanych z wdrażaniem technologii w szkołach, w tym w wypracowanie zasad wykorzystania technologii cyfrowych;
• organizowanie wewnętrznych szkoleń dla rady pedagogicznej w zakresie wykorzystywania technologii w nauczaniu i uczeniu się, wspieranie działań samokształceniowych nauczycieli w tym zakresie;
• organizowanie szkoleń dla nauczycieli i uczniów dotyczących bezpieczeństwa w sieci oraz higieny edukacji cyfrowej;
• wdrożenie wsparcia psychologicznego dla nauczycieli i uczniów dotkniętych kryzysem psychicznym;
• inicjowanie współpracy oraz wymiana doświadczeń z innymi szkołami w dziedzinie wykorzystania technologii w edukacji;
• realizowanie przez szkołę projektów z zakresu nowych technologii w edukacji, otwartych i angażujących społeczność lokalną — inne szkoły, zainteresowanych mieszkańców, instytucje publiczne, organizacje społeczne, etc.;
• udział szkół w projektach międzynarodowych związanych z technologiami w edukacji, w tym wspierających wyrównywanie szans.

Dobre praktyki:

1. „Zaproś mnie na swoją lekcję” to oddolna inicjatywa nauczycielek i nauczycieli zorganizowana za pośrednictwem ​grupy na Facebooku,​ polegająca na wzajemnym zapraszaniu się i prowadzeniu zdalnych lekcji przez innych nauczycieli, nauczycielki lub ekspertów, ekspertki. W ramach inicjatywy przeprowadzono około 1500 lekcji online (stan na 30 lipca 2020 r.). Pomysł trafił do mediów edukacyjnych i ogólnopolskich, a także zainspirował nauczycieli i nauczycielki spoza grupy.
2. Warszawska integracyjna szkoła podstawowa w czasie edukacji zdalnej zaczęła współpracować ze wszystkimi nauczycielami i nauczycielkami w równym stopniu. Powstał system, który jest sprawiedliwy, jeśli chodzi o obciążenie pracowników i wspiera uczniów. Ponieważ jest to szkoła integracyjna, do współpracy zaproszono nauczycieli wspomagających, ale również nauczycieli wf czy plastyki. Nauczyciele zaopiekowali się konkretną grupą uczniów, którym pomagali w edukacji zdalnej. Natomiast szkolni liderzy wspierali nauczycieli w związku z obsługą narzędzi i wykorzystaniem metod. Taki system wymaga dużego poczucia bezpieczeństwa i zaufania oraz współpracy wśród pracowników.
3. W Grecji w odpowiedzi na decyzję o zamknięciu szkół wskutek wybuchu pandemii powstała na Facebooku grupa „Edukacja na odległość”. Głównym powodem jej utworzenia była potrzeba solidarności, wsparcia i interakcji pomiędzy nauczycielkami i nauczycielami. W ciągu niespełna miesiąca ponad tysiące osób (stan na 30 sierpnia 2020: 30 tysięcy członków i członkiń) poprosiło o dostęp i zostało przyjętych do grupy, w ramach której można dzielić się wiedzą, otwartymi zasobami edukacyjnymi i praktykami oraz omawiać kwestie licencjonowania, prywatności, bezpiecznej eksploracji internetu przez uczennice i uczniów oraz tworzenia polityki otwartej edukacji na poziomie krajowym. Do grupy zostali zaproszeni urzędnicy i urzędniczki, trenerzy i trenerki TIK oraz twórcy i twórczynie ​Sieci Szkół Greckich​. W ten sposób stworzono kulturę tworzenia treści w trybie szybkiego reagowania (​produsage​), promującą dzielenie się informacjami zwrotnymi i otwartymi praktykami. Udało się również zbudować społeczność o dużym zasięgu. Publikacja doświadczeń, zastrzeżeń oraz sugestii edukatorów i edukatorek dostarczyła interesariuszom i urzędnikom systemu edukacyjnego cennych informacji zwrotnych, jak również pomogła w określeniu dalszego kierunku działań i modyfikacji polityki edukacyjnej.
4. Fundacja Centrum Edukacji Obywatelskiej stworzyła stronę https://blog.ceo.org.pl/edukacja-zdalna/, na której umieszcza regularnie webinaria i artykuły dla nauczycieli i dyrektorów. Można tam znaleźć materiały dotyczące najważniejszych problemów związanych z edukacją zdalną, praktyczne rozwiązania i pomysły na realizację działań.

Uczennice i uczniowie

• dbałość o własne i innych bezpieczeństwo w sieci, higienę cyfrową i samokontrolę w korzystaniu z technologii;
• inicjowanie i angażowanie się w rówieśnicze działania samopomocowe w zakresie podnoszenia kompetencji cyfrowych (np. w formule uczniowskiego pogotowia technicznego);
• angażowanie się w działania związane z wdrażaniem technologii w szkołach, w tym w wypracowywanie zasad dotyczących ich wykorzystywania;
• zachęcanie nauczycieli i dyrektorów do wykorzystywania w szkołach metod TIK aktywizujących i angażujących uczniów;
• inicjowanie lokalnych i międzynarodowych projektów związanych z wykorzystaniem technologii informacyjno-komunikacyjnych w edukacji.

Opinia publiczna, w tym rodzice

• udzielanie, w miarę możliwości, wsparcia uczniom i nauczycielom w kryzysie psychicznym, ale również wykorzystanie trudnych doświadczeń edukacji zdalnej jako okazji do zmiany myślenia o priorytetach szkoły i znaczeniu relacji społecznych;
• zwrócenie uwagi na wartość współpracy, samodzielności, motywację wewnętrzną i znaczenie popełniania błędów w edukacji;
• ciągłe rozwijanie kompetencji cyfrowych, w tym umiejętności w zakresie bezpieczeństwa w sieci oraz higieny edukacji cyfrowej dzieci.

Dobra praktyka:

Fundacja Szkoła z Klasą przeprowadziła badanie dotyczące zdrowia psychicznego, co przyczyniło się do wzrostu świadomości opinii publicznej i dostarczyło dowodów motywujących do działania: https://www.szkolazklasa.org.pl/ zdrowie-psychiczne-uczniow-i-uczennic-oczami-nauczycieli-i-nauczycielek -raport-z-badania/

---

Materiały dodatkowe

T. Gajderowicz, M. Jakubowski, Cyfrowe wyzwania stojące przed polską edukacją, Polski Instytut Ekonomiczny, Warszawa 2020 [dostęp: 10.05.2021 r.] Dostępne w Internecie: https://pie.net.pl/wp-content/uploads/2021/02/Raport-PIE-Cyfrowe_wyzwania.pdf

Rozmawiaj z klasą. Zdrowie psychiczne uczniów i uczennic oczami nauczycieli i nauczycielek. Raport z badania, Fundacja Szkoła z klasą, Warszawa 2021 [dostęp: 10.05.2021 r.]. Dostępne w Internecie: https://www.szkolazklasa.org.pl/ zdrowie-psychiczne-uczniow-i-uczennic-oczami-nauczycieli-i-nauczycielek -raport-z-badania/

---

Przypisy

1 Jak szkoły radziły sobie w początkowej fazie pandemii patrz: Iga Kazimierczyk, Edukacja dzieci w Polsce – wybrane aspekty [w:] Dzieci się liczą 2022. Raport o zagrożeniach bezpieczeństwa i rozwoju dzieci w Polsce, Fundacja Dajemy Dzieciom Siłę. Dostępne w Internecie:

https://tiny.pl/w6rwv

9 SAMR to opracowany przez dr. Roberta Puentedurę model wykorzystania technologii w edukacji. Nazwa SAMR to skrót od pierwszych liter wyrazów określających stopień wykorzystania technologii w nauczaniu: Substitution (Podstawienie), Augmentation (Rozszerzenie), Modification (Modyfikowanie) oraz Redefinition (Redefinicja).

---

Paulina Sobiesiak-Penszko, Instytut Spraw Publicznych
Aleksandra Czetwertyńska, Centrum Cyfrowe

Konsultacja: Jacek Królikowski, Agata Łuczyńska, Alicja Pacewicz, Anna Stokowska

---