Szkoła w lokalnej sieci

Nasze tezy

• INTEGRACJA – szkoła to nie samotna wyspa, tylko część lokalnej społeczności.

• LOKALNA SIEĆ instytucji i ludzi – budujmy ją dla dobra szkoły i młodzieży.

• BLISKO, CORAZ BLIŻEJ – lekcje i projekty uczniowskie niech dzieją się w terenie, w lokalnych instytucjach, z udziałem lokalnych organizacji i aktywistów.

• ODPOWIEDZIALNOŚĆ społeczna – najskuteczniej uczymy się jej, robiąc coś z innymi i dla innych, w swojej szkole i miejscowości.

---

Spis treści

• Dlaczego zmiana jest konieczna
• Główne problemy
• Rozwiązania i wskazówki
  • Władze centralne, politycy i polityczki
  • Władze lokalne i inne organy prowadzące szkoły
  • Dyrektorzy, nauczyciele i nauczycielki oraz inne osoby pracujące w szkole
  •  Uczennice i uczniowie
  • Opinia publiczna, w tym rodzice
• Co można zrobić teraz?
• Popierasz? Zgłoś się!

---

Dlaczego zmiana jest konieczna?

Szkoła powinna przygotować do przyszłości – być miejscem zdobywania wiedzy, umiejętności i kompetencji, które pozwolą dzisiejszej młodzieży odnaleźć się na dynamicznie zmieniającym się rynku pracy, ale też stać się świadomymi obywatelkami i obywatelami¹. Świadomymi, a także zdolnymi do działania, czyli wzięcia odpowiedzialności za przyszłość swoją i swojego otoczenia. Szkoła jest pierwszym miejscem do nauki, jak działa społeczeństwo, samoorganizacja, jak budować sieć kontaktów i zaufanie, czyli jak brać udział w życiu społecznym.

Aby tak się stało, niezbędne jest wzmacnianie współpracy pomiędzy szkołą i młodymi ludźmi a ich otoczeniem. Kluczowym partnerem szkoły w tym procesie mogą być nastawione na współdziałanie i dialog instytucje lokalne – organizacje społeczne, samorząd czy lokalni przedsiębiorcy i pracodawcy. Razem z nimi szkoła może budować sieć wzajemnego wsparcia i włączać młodzież (a także innych mieszkańców i mieszkanki), w spójny i zrównoważony rozwój swojej dzielnicy czy miejscowości. Dzięki temu uczniowie i uczennice doceniają miejsce swojego pochodzenia i zamieszkania, a kształtujące się w ten sposób poczucie przynależności do wspólnoty pomaga im widzieć siebie jako część społeczności i dostrzegać w tym wartość. To ważne dla rozwoju potencjału młodzieży, ale również dla całych społeczności – szczególnie tych mniejszych, których przyszłość zależy od aktywności i kapitału młodych.

Szkoła jest instytucją, w której dochodzą do głosu nie tylko problemy uczennic i uczniów, ale także – w mikroskali – problemy całego społeczeństwa (np. ubóstwo, wykluczenie, nierówności społeczne), i która może uczestniczyć w ich rozwiązywaniu. Powinna ona pełnić funkcję centrum lokalnego, czyli angażować dzieci, młodzież oraz nauczycieli i nauczycielki w działania na rzecz wspólnoty. Powinna również otwierać się na miejscową społeczność, zapraszać instytucje i grupy do korzystania ze swoich zasobów oraz nawiązywać relacje sąsiedzkie. W ten sposób może zwiększać swoją „odporność” (ang. resilience) na nieprzewidziane kryzysy i odgrywać ważną rolę w budowaniu silnych społeczności, zdolnych szybko reagować na potrzeby sąsiadów – jak bardzo jest to ważne, pokazały pierwsze tygodnie pandemii.

Szkoła w lokalnej sieci, współpracująca z lokalnymi instytucjami i organizacjami to środek do celu, którym jest stworzenie młodzieży warunków do rozwoju potencjału i perspektyw. To jedno z najłatwiej dostępnych narzędzi budowania kapitału społecznego, którego niedostatek od lat jest główną barierą rozwoju Polski.

---

Główne problemy

Szkoła to nie samotna wyspa, tylko część społeczności lokalnej. Ma potencjał, by przygotować młodych ludzi do odpowiedzialnego funkcjonowania we współczesnym świecie. Choć taki cel kształcenia wyznacza także podstawa programowa, to według badań korzystanie z zasobów środowiska lokalnego przez szkołę oraz otwieranie się na potrzeby otoczenia wciąż pozostają na dalszym planie lub traktowane są przez samych dyrektorów i nauczycieli jako działanie dodatkowe². Mimo że można wskazać wiele dobrych przykładów współpracy szkoły z otoczeniem, zwykle za tymi działaniami stoi indywidualna motywacja konkretnego nauczyciela czy dyrektora danej placówki. Świadomość wzajemnej zależności, potrzeby współdziałania instytucji w otoczeniu szkolnym wciąż jest niewystarczająco rozwinięta, np. w rozmowie o edukacji w niewielkim stopniu uczestniczą pracodawcy i przedsiębiorcy, którzy współtworzą rynek pracy i wiedzą, jakich kompetencji będą potrzebować od absolwentów. Brakuje wsparcia metodycznego i strukturalnego dla szkół w budowaniu takich relacji z instytucjami zewnętrznymi. Tworzenie szkoły otwartej i uspołecznionej to wysiłek, który przynosi realną korzyść: z perspektywy dyrekcji taką szkołą łatwiej jest zarządzać, lokalne środowisko darzy ją prestiżem i zaufaniem, a interesariusze (uczniowie, rodzice, mieszkańcy, samorząd, przedsiębiorcy i pracodawcy) są bardziej zaangażowani w jej funkcjonowanie.

Najważniejsze bariery i trudności

• szkoła jako twierdza zamknięta dla świata – brak zasad dotyczących wymieniania się zasobami z lokalnymi organizacjami (np. wynajmu sal, udostępniania boiska lub biblioteki poza godzinami pracy szkoły) lub posługiwanie się komercyjnymi stawkami;
• rzadkie zaangażowanie szkół w partnerstwa lokalne – niewykorzystywanie tego narzędzia przez samorządy lokalne; instytucje nie swoich działań i oferty innych placówek w środowisku lokalnym, nie współpracują ze sobą, nie konsultują swoich strategii działania, nie tworzą wspólnych;
• oferta edukacyjna kształcenia zawodowego (szkół branżowych) nie jest sprzężona z realnymi potrzebami lokalnych pracodawców i pracodawczyń;
• trudności w uczestnictwie szkół jako instytucji lokalnych w procesach współdecydowania o okolicy, np. w obradach rad gminy lub miasta, debatach lokalnych, budżecie obywatelskim – szkoły i uczniowie nie są postrzegani jako partnerzy w środowisku lokalnym, brakuje mechanizmów, które wzmocniłyby zaangażowanie szkół w lokalne procesy decyzyjne;
• brak realnego wpływu i partnerskiej pozycji młodzieżowych rad w samorządzie lokalnym;
• niedemokratyczne wskazywanie przedstawicieli i przedstawicielek szkół do innych organów, np. do młodzieżowych rad (wyboru dokonuje dyrekcja szkoły, nauczycielka lub nauczyciel);
• brak budżetów partycypacyjnych dla uczniów i uczennic w szkołach;
• obawa wielu nauczycielek i nauczycieli przed podejmowaniem z uczennicami i uczniami działań z obszaru zaangażowania społecznego i obywatelskiego w społeczności lokalnej;
• coraz trudniejsze warunki współpracy między szkołą a organizacjami społecznymi, nawet tymi, które mają gotową ofertę dla szkół.

---

Rozwiązania i wskazówki

1. Władze centralne, politycy i polityczki

• wypracowanie modelu pracy szkoły jako ważnej instytucji lokalnego życia społecznego oraz rekomendacji w tym zakresie;
• zwiększenie wpływu samorządu lokalnego na organizację pracy szkoły i zarządzanie nią;
• wsparcie metodyczne dyrektorek i dyrektorów oraz nauczycielek i nauczycieli we wprowadzaniu takich sposobów pracy młodzieżą, które budują kapitał społeczny, np. wolontariatu, projektów edukacyjnych;
• stworzenie regulacji określających minimalne standardy pracy młodzieżowych rad w gminach i miastach.

2. Władze lokalne i inne organy prowadzące szkoły

• mogą opracowywać lokalne programy, w ramach których szkoła – z jej budynkiem i społecznością – staje się centrum lokalnego życia, np. uczennice i uczniowie biorą odpowiedzialność za społeczność, uczą się odkrywać jej historię, specyfikę i bieżące potrzeby, opracowują propozycje działań, które mogliby podjąć ze wsparciem szkoły;
• rozwijać politykę młodzieżową i struktury wspierających zaangażowanie młodzieży w decyzje i polityki dotyczące lokalnych problemów: tworzenie młodzieżowych rad miasta, dzielnicy i gminy; włączanie młodzieży w prace samorządu lokalnego – dawanie jej realnego wpływu na to, co dzieje się w społeczności;
• mogą tworzyć lokalne centra aktywności młodzieży (przy szkole lub w przestrzeni miejskiej), w których młodzi ludzie mogliby realizować inicjatywy lokalne i społeczne;

Przykład: takie miejsce aktywności młodych powstaje w Szczekocinach – kilkutysięcznej społeczności w województwie śląskim. To efekt diagnozy społecznej przeprowadzonej przez młodzież, z której wynika, że młodzi w Szczekocinach najbardziej potrzebują miejsca spotkań. „Miejsce” powstaje dzięki współpracy szkoły, organizacji społecznych i samej młodzieży z urzędem miasta. Punktem wyjścia dla szczekocińskiego modelu współpracy młodzieży oraz samorządu było partnerstwo Zespołu Szkół w Szczekocinach z organizacjami społecznymi w ramach programu Szkoła Partnerska EFC.

• wprowadzać mechanizmy, które zachęcają młodzież do samodzielnego organizowania inicjatyw społecznych, pozwalających jej poznawać, wymyślać i praktykować różne formy uczestnictwa w życiu lokalnym, np. poprzez system małych grantów koordynowanych przez urząd miasta lub gminy, środki z budżetu partycypacyjnego;
• udostępniać publiczną przestrzeń na organizację uczniowskich konferencji, na których młodzież może przedstawiać efekty swoich działań, dzielić się dobrymi praktykami;
• wypracować standardy udostępniania przestrzeni szkolnych społeczności lokalnej i organizacjom społecznych;

Przykład: projekt Lokalne Ośrodki Wiedzy i Edukacji (LOWE)³, w którym szkoła – we współpracy z organem prowadzącym i społecznością lokalną – pełni dodatkową funkcję, polegającą na aktywizacji środowiska lokalnego na rzecz umiejętności osób dorosłych. Szkoły prowadzą działania edukacyjne rozwijające umiejętności podstawowe i kompetencje kluczowe rodziców i innych osób dorosłych. Oferta edukacyjna w każdym przypadku opiera się na rozpoznaniu konkretnych potrzeb osób dorosłych w środowisku lokalnym.

• wypracować zasady udostępniania lub wynajmu przestrzeni szkolnych (sal, boiska, basenu) instytucjom zewnętrznym po preferencyjnych stawkach lub na zasadzie barteru; przeznaczanie środków z wynajmu przestrzeni na finansowanie działań młodzieży lub szkolnych budżetów partycypacyjnych;
• tworzyć szkolne budżetów partycypacyjnych i zapewnienie szkołom – uczniom, nauczycielom, dyrektorom – wsparcia nie tylko finansowego, ale także szkoleniowego (taki budżet z powodzeniem działa w Poznaniu – Fundusz Samorządów Uczniowskich).
• promować idee partnerstw lokalnych, w których szkoły, obok innych organizacji społecznych (takich jak ochotnicza straż pożarna, wspólnoty parafialne, indywidualni mieszkańcy i mieszkanki), mogą odgrywać ważną rolę;
• wspierać system oświaty z poziomu lokalnego samorządu, np. przez wzmocnienie kompetencji pracowników lokalnej administracji publicznej w zakresie zarządzania systemem oświaty.

3. Dyrektorzy, nauczyciele i nauczycielki oraz inne osoby pracujące w szkole

• tworzenie szkoły uspołecznionej, w której uczniowie, absolwenci, rodzice, nauczyciele i dyrektorzy są częścią aktywnej wspólnoty, współpracują, współdecydują o sprawach szkoły, wypracowują rozwiązania z uwzględnieniem potrzeb i wniosków młodych ludzi; działanie to może być realizowane np. poprzez propagowanie idei rady szkoły jako organu, w którym znajdują się wymienieni przedstawiciele społeczności szkolnej, cykliczne organizowanie narad ogólnoszkolnych na tematy istotne w szkole lub jej otoczeniu;
• otwieranie szkoły na społeczność, rozwijanie szkoły jako centrum życia lokalnego, np. przez organizowanie w szkole konsultacji społecznych i tworzenie forów łączących społeczność lokalną i szkolną z miejscowymi przedsiębiorcami oraz instytucjami (takimi jak organizacje społeczne, administracja samorządowa) wokół wspólnych wyzwań społecznych i gospodarczych;

Przykład: program Szkoły Aktywne w Społeczności realizowany w Polsce przez Federację Inicjatyw Oświatowych⁴. Jego celem jest upowszechnianie idei i rozwój placówek promujących rozwój partnerstwa między szkołą a społecznością lokalną.

• rozwijanie sieci współpracy między szkołą a lokalnymi pracodawcami i pracodawczyniami, aby rozszerzyć ofertę edukacyjną szkoły i jednocześnie tworzyć warunki sprzyjające rozwijaniu umiejętności potrzebnych na lokalnym rynku pracy, co w długofalowej perspektywie wzmacnia kapitał całej społeczności⁵;
• tworzenie w szkole infrastruktury sprzyjającej spotkaniom, odpoczynkowi, rozmowom uczniów i innych mieszkańców (np. stoliki, pufy na korytarzach, ławki i stoliki na szkolnym boisku czy patio), wydzielanie przestrzeni, którymi młodzież może samodzielnie zarządzać;
• tworzenie bazy projektów, konkursów i olimpiad sprzyjających rozwojowi postaw demokratycznych, cykliczne ich promowanie w szkole;
• włączanie młodzieży do projektów, które wykorzystują potencjał otoczenia szkolnego, zakładają działanie na rzecz społeczności lokalnej lub współpracę z mieszkańcami i mieszkankami: prowadzenie projektów w terenie, podejmowanie działań wspólnie z rodzicami, seniorami i seniorkami, angażowanie innych instytucji lokalnych, prowadzenie w środowisku lokalnym akcji społecznych i informacyjnych na ważne tematy, takie jak jakość powietrza, historia lokalna, tradycja;

Przykłady: program Edukacja Inspiracja⁶ realizowany przez Fundację EFC we współpracy z Fundacją Szkoła z Klasą przyznaje nauczycielom i nauczycielkom z małych miejscowości granty na realizację autorskich projektów edukacyjnych, odpowiadających na potrzeby lokalnej społeczności. Z kolei program Szkoła w Sąsiedztwie⁷ Fundacji Pole Dialogu wspiera szkoły w budowaniu relacji z otoczeniem.

• tworzenie w szkołach klubów absolwenta, które pozwalają na podtrzymywanie relacji zarówno ze społecznością szkolną, jak i lokalną, a tym samym wzmacniają związek uczniów i uczennic z miejscem pochodzenia;

Przykład: wokół V Liceum Ogólnokształcącego we Wrocławiu działa Klub Absolwenta⁸, którego członkinie i członkowie angażują się życie szkoły.

• tworzenie w szkołach kół i klubów wolontariatu, które działają na rzecz najbliższego otoczenia i osób potrzebujących wsparcia w społeczności lokalnej.

4. Uczennice i uczniowie

• zwiększenie własnej wiedzy o samorządności, w tym o kompetencjach samorządu uczniowskiego i lokalnego oraz zasadach i procedurach demokracji lokalnej; rozwijanie wśród swoich rówieśników i rodziców świadomości, jak ważne jest współdecydowanie i branie odpowiedzialności za najbliższe otoczenie (społeczne i fizyczne);
• współdecydowanie o działaniach organizacji społecznych, które mogą być prowadzone na terenie szkoły;
• inicjowanie i organizowanie kampanii społecznych dotyczących lokalnych tematów ważnych dla młodych ludzi.

5. Opinia publiczna, w tym rodzice

• prowadzenie ogólnopolskich kampanii propagujących postawę zaangażowania społecznego w szkole jako jeden z filarów nowoczesnej edukacji (edukacji przyszłości);
• realizacja kampanii na temat roli organizacji społecznych w szkole;
• udział rodziców w społecznej aktywności szkoły oraz wspieranie nauczycielek i nauczycieli, którzy działają w tym duchu; docenianie obywatelskiej i społecznej aktywności własnych (i cudzych) dzieci.

Przykład: wykorzystanie gry edukacyjnej do pokazania różnorodności trzeciego sektora w Warszawie w ramach projektu Pozarządownik szkolny⁹ Fundacji Pole Dialogu.

---

Co można zrobić już teraz?

Warto promować taki model współpracy między szkołą, organizacjami społecznymi, samorządem i lokalnymi przedsiębiorcami, który wspiera rozwój młodzieży w społecznościach lokalnych oraz przekłada się na budowanie ich kapitału i zrównoważony rozwój.

Należy też nagłaśniać dobre praktyki działania takich sieci współpracy w wybranych społecznościach lokalnych, z uwzględnieniem praktycznych wskazówek oraz korzyści, jakie przynosi to wszystkim stronom.

---

Materiały dodatkowe

• ARUP, Future of schools, arup.com, Londyn 2018. Dostępny w Internecie: https://www.arup.com/perspectives/publications/research/section/future-of-schools.

• R. Dorczak, Modele współpracy szkoły z organizacjami w środowisku lokalnym, npseo.pl. Dostępny w Internecie: https://www.npseo.pl/data/various/files/dorczak.pdf.

• K. Durnaś, Szkoła otwarta na społeczność lokalną. Dostępny w Internecie: http://blog.sp35lodz.edu.pl/wp-content/uploads/2013/07/Szkoła-otwarta-na-społeczność-lokalną.pdf.

• K. Hernik, K. Malinowska, Jak skutecznie komunikować się i współpracować z rodzicami i społecznością lokalną. Poradnik dla nauczycieli i dyrektorów, eduentuzjasci.pl. Dostępny w Internecie: http://eduentuzjasci.pl/badania/110-badanie/909-szkola-rodzice-spolecznosc-lokalna.html.

• B. Kula, B. Krawczyk, J. Kordziński, V. Pulwarska, Jak samorząd może wspierać szkoły? Informacje o nowym systemie wspomagania pracy szkół, Ośrodek Rozwoju Edukacji, Warszawa 2015. Dostępny w Internecie: http://www.bc.ore.edu.pl/Content/772/Jak_samorzad_moze_wspierac_szkoly.pdf.

• Przestrzenie edukacji 21. Otwieramy szkołę, t. 3: Przestrzeń społeczna i kulturowa, red. K. Górkiewicz, ceo.org.pl, Warszawa 2016. Dostępny w Internecie: https://eduspaces21.ceo.org.pl/sites/eduspaces21.ceo.org.pl/files/eduspaces21_sok_0.pdf.

• M. Skrzypczyk, Szkoła jako centrum zmian w społeczności lokalnej [nagranie webinarium], szkolazklasa.org.pl. Dostępny w Internecie: https://www.szkolazklasa.org.pl/szkola-jako-centrum-zmian-spolecznosci-lokalnej-nagranie-webinaru.

Publikacje z materiałami edukacyjnymi, polecane programy i projekty

1. 1. Fundacja EFC, Edukacja Inspiracja: https://efc.edu.pl/programy/edukacja-inspiracja.

   2. Fundacja EFC, Szkoła Partnerska EFC: https://efc.edu.pl/programy/inne-projekty/szkola-partnerska-efc.

   3. Federacja Inicjatyw Oświatowych, Szkoły Aktywne w Społeczności: https://www.fio.org.pl/images/dodatki/20121109_sas_informacja.pdf.

   4. Fundacja Pole Dialogu, „Pozarządownik szkolny”: https://poledialogu.org.pl/pozarzadownik-szkolny.

   5. Fundacja Pole Dialogu, Szkoła w Sąsiedztwie: https://poledialogu.org.pl/szkola-w-sasiedztwie.