Warszawa, 1 października 2024 r.
Ministra Edukacji Narodowej
Pani Barbara Nowacka
Sekretarz Stanu w Ministerstwie Edukacji Narodowej
Pani Katarzyna Lubnauer
Podsekretarz Stanu w Ministerstwie Edukacji Narodowej
Pani Paulina Piechna-Więckiewicz
Podsekretarz Stanu w Ministerstwie Edukacji Narodowej
Pani Joanna Mucha
Dyrektor Departamentu Kształcenia Ogólnego
Pani Małgorzata Szybalska
Opinia organizacji SOS dla Edukacji o projekcie podstawy programowej przedmiotu edukacja obywatelska
Szanowni Państwo,
organizacje społeczne sieci SOS dla Edukacji z zainteresowaniem zapoznały się z podstawą programową przedmiotu edukacja obywatelska (EO), którego robocza wersja została przedstawiona 13 września podczas konferencji prasowej MEN i IBE oraz panelu dyskusyjnego z udziałem autorów i autorek tego dokumentu. Z ogromnym zadowoleniem odnotowaliśmy fakt, że zgodnie z założeniami przyjętymi przez zespół pod kierunkiem dra Jędrzeja Witkowskiego, przedmiot ten w równym stopniu uwzględnia wiedzę, co obywatelskie umiejętności i praktyczne działania uczennic i uczniów.
Jest to całkowicie zgodne z postulatami SOS dla Edukacji, wyrażanymi w kolejnych przygotowanych przez nas dokumentach, począwszy od stanowiska z 2021 r., przez Obywatelski Pakt dla Edukacji (2022), Rekomendacje po Szczycie dla Edukacji oraz Mapę Drogową dla Edukacji (2023). Nasze główne tezy sformułowane w pierwszym stanowisku SOS są nadal aktualne:
- KOMPETENCJE OBYWATELSKIE to kompetencje kluczowe, a nie margines edukacji.
- EDUKACJA OBYWATELSKA CODZIENNIE! Na lekcjach, przerwach, w realu i online.
- METODA? Liczą się angażujące sposoby pracy oraz kompetencje społeczno-obywatelskie nauczycieli oraz dyrekcji.
- ETOS obywatelski i kultura demokratyczna – od przedszkola do końca edukacji.
Z kolei w Obywatelskim Pakcie dla Edukacji pisaliśmy: “Szkoła to miejsce otwarte na dialog światopoglądowy. Nie głosi jedynie słusznych ideologii, stawia na wymianę idei, wartości i ludzkich doświadczeń. (…) szkoła XXI wieku powinna prowadzić prawdziwą edukację polityczną – rozmowę o dobrym rządzeniu, wartościach i priorytetach, ale też o wyborach, sukcesach i błędach władz czy o obywatelskim zaangażowaniu. Być bezpiecznym miejscem debat, także na kontrowersyjne i trudne tematy, w ramach wyznaczonych przez Konstytucję RP, deklaracje oraz konwencję o prawach człowieka i prawach dziecka, których Polska jest sygnatariuszką”.
W Mapie drogowej dla edukacji eksperci i ekspertki SOS postulowali m.in., by pilnie dokonać przeglądu i modyfikacji wymagań szczegółowych przedmiotów obywatelskich na bardziej praktyczne, takie jak: “korzystanie z praw obywatelskich, rozumienie obowiązków, udział w debacie publicznej i procesach decyzyjnych, rozumienie i stosowanie zasad oraz procedur demokratycznych (od poziomu szkolnego przez lokalny i krajowy po europejski) i in.: od pierwszej klasy szkoły podstawowej, zgodnie z rozwojem społecznym i poznawczym dzieci”. Proponowaliśmy także, by “upowszechnić na wszystkich zajęciach metody pracy rozwijające umiejętności obywatelskie: dyskusje, debaty, projekty zespołowe, analizy przypadków, symulacje procesów sądowych, wybory klasowe szkolne i in.; zebrać i upowszechnić sprawdzone oraz innowacyjne materiały i dobre praktyki – współpraca organizacji społecznych z ORE, placówkami doskonalenia nauczycieli oraz organizacjami społecznymi”. Mamy nadzieję, że zapoczątkowane właśnie proces zmian będzie dalej zmierzał w tym kierunku.
Pozytywnie oceniamy także format zapisu podstawy, który odpowiada w dużym stopniu modelowi wypracowanemu przez ekspertów SOS w maju i czerwcu tego roku. Zawiera uzasadnienie przedmiotu, opisane w zrozumiałym języku cele ogólne w powiązaniu z umiejętnościami, wymagania szczegółowe, metody pracy z uczniami, w tym działania, które mogą oni podjąć, a także wskazówki dotyczące oceniania oraz powiązania międzyprzedmiotowe. Uważamy, że projekt podstawy do EO stanowi dobry model dla innych przedmiotów, gdyż z jednej strony umożliwia ujednolicenie zapisów podstawy, a z drugiej – zakłada uwzględnienie specyfiki każdej z dziedzin nauczania. Jednym z głównych walorów projektu jest przejrzyste i logiczne powiązanie celów ogólnych EO z umiejętnościami obywatelskimi, takimi jak poszukiwanie i analizowanie informacji, rozpoznawanie i rozwiązywanie problemów czy wspólne działanie. Równie cenne jest zachowanie silnego związku między celami ogólnymi a wymaganiami szczegółowymi, co nie zawsze jest dobrze widoczne w zapisach obecnie obowiązujących podstaw do przedmiotów społecznych, w tym wiedzy o społeczeństwie, historii oraz historii i teraźniejszości. Naszym zdaniem wymagania szczegółowe w nowej podstawie powinny bezpośrednio wynikać z celów nauczania przedmiotu i zawierać jasne odniesienie do kompetencji uniwersalnych, kształconych i wzmacnianych na lekcjach wszystkich przedmiotów. Tylko wtedy proces nauczania uzyska spójność i pozwoli na rozwijanie kompetencji przekrojowych, ponadprzedmiotowych – poznawczych, społecznych i osobistych, niezbędnych we współczesnym świecie.
Działy tematyczne EO zaproponowane w projekcie obejmują wszystkie kręgi wspólnot, do których należymy i które młodzi ludzie także współtworzą. Powinni więc rozumieć zasady ich funkcjonowania, dostrzegać problemy, z którymi się mierzą i myśleć o możliwych rozwiązaniach, a także działać na ich rzecz na miarę swoich możliwości. Podobny, koncentryczny układ treści postulujemy w opracowanych przez ekspertów i ekspertki SOS rekomendacjach dotyczących rozszerzenia edukacji obywatelskiej także na lekcje innych przedmiotów przez stworzenie ścieżki i/lub modułów tematycznych – począwszy od edukacji przedszkolnej aż do ukończenia szkoły. W materiale pt. Edukacja obywatelska w nowej podstawie programowej zaproponowaliśmy przykłady wymagań szczegółowych dla różnych etapów edukacji, do uzupełnienia w trakcie prac nad nową podstawą.
Z zadowoleniem konstatujemy także, że w roboczej wersji projektu uwzględnione zostały elementy edukacji klimatycznej i środowiskowej, a także europejskiej i globalnej. To dobrze, bo młodzi ludzie są częścią wspólnoty europejskiej, obywatelami Unii Europejskiej oraz na co dzień żyją w świecie globalnych zależności. Edukacja klimatyczna i środowiskowa wymaga także rozszerzenia na poziom lokalny oraz europejski. Polska szkoła nie może dłużej czekać na rzetelną edukację klimatyczną i środowiskową, która nabiera priorytetowego znaczenia w obliczu postępującej zmiany klimatu, zagrożenia różnorodności biologicznej i nasilenia ekstremalnych zjawisk pogodowych. Szczegółowe propozycje zgłoszone zostaną w trakcie formalnych konsultacji przez organizacje specjalizujące się w tych tematach, przy czym aktualne pozostają postulaty SOS dla Edukacji w zakresie edukacji klimatycznej.
Projekt podstawy spełnia jeszcze jedno oczekiwanie naszego środowiska, wyrażone zwłaszcza w Obywatelskim Pakcie dla Edukacji oraz Mapie Drogowej dla Edukacji, dotyczące zapewnienia autonomii osób nauczających oraz elastyczności podejmowanych przez nie działań edukacyjnych. W projekcie wyraźnie zarysowano przestrzeń swobody dydaktycznej, w tym możliwość wyboru wymagań szczegółowych towarzyszących działom tematycznym, a także działań obywatelskich i projektów. Doceniamy wyraźne zaakcentowanie konieczności stosowania metod nauczania sprzyjających przyswajaniu wiedzy i kształtowaniu umiejętności obywatelskich. Wymagania szczegółowe określone zostały za pomocą odpowiednio dobranych czasowników operacyjnych, w sposób zachęcający nauczycielki i nauczycieli do wprowadzania metod aktywizujących: problemowych, badawczych, opartych na obserwacji, studiach przypadków, a przede wszystkim konkretnych działaniach uczniowskich. W ww. dokumentach podkreślamy, że metody jakimi dorośli pracują z młodymi są często ważniejsze od konkretnych treści edukacji obywatelskiej. Dyskutowanie, stosowanie narzędzi demokracji w klasie i szkole, analizowanie i weryfikowanie informacji wzmacnia jej praktyczny wymiar. EO ma szansę stać się przestrzenią współpracy, budowania relacji z otoczeniem i sprawczości.
Na szczególne podkreślenie zasługuje włączenie do procesu nauczania EO działań obywatelskich i projektów uczniowskich jako integralnych elementów doświadczenia edukacyjnego, które szkoła ma zapewnić młodym ludziom. Mamy świadomość, że realizacja tego założenia może napotkać na opór części nauczycielek i nauczycieli, jednak uważamy, że nowoczesna edukacja wymaga właśnie ciągłego przekładania wiedzy na codzienne i praktyczne doświadczenie uczennic i uczniów. Podstawa programowa do EO dobrze wskazuje kierunek, w którym powinny podążać inne przedmioty, nie tylko humanistyczne, ale także przyrodnicze.
Także uwagi dotyczące oceniania wiedzy, umiejętności i działań obywatelskich zbieżne są z propozycjami SOS dla Edukacji z dokumentu dotyczącego nowej podstawy programowej Edukacja obywatelska w nowej podstawie programowej. Piszemy w nim m. in.: “Ocenianie powinno nie tylko sprawdzać, ale przede wszystkim wspierać kompetencje obywatelskie, szczególnie w rozwijaniu samodzielnego myślenia, rozpoznawania i rozwiązywania problemów, współdziałania, angażowania się w sprawy publiczne oraz uczenia się i zarządzania sobą.”
Organizacje członkowskie SOS dla Edukacji zamierzają wziąć także udział w konsultacjach projektu rozporządzenia w sprawie podstawy do EO, by zgłosić konkretne, z reguły drobne uwagi merytoryczne i dydaktyczne. Jesteśmy gotowi włączyć się w działania wspierające szkoły i nauczycieli we wprowadzaniu nowego przedmiotu do szkół. Jesteśmy też przekonani, że nowa podstawa to warunek konieczny, ale niewystarczający do tego, by to nowatorskie podejście do edukacji obywatelskiej mogło przynieść pożądany efekt: niezbędne są pilne systemowe szkolenia osób, które będą od września nauczać tego przedmiotu.
To właśnie organizacje społeczne, współtworzące żywą tkankę polskiego społeczeństwa obywatelskiego mogą i powinny odegrać istotną rolę w niełatwym procesie zmiany modelu nauczania i uczenia się w polskiej szkole. Dotyczy to zarówno edukacji dla demokracji, jak i innych obszarów, którymi liczne organizacje pozarządowe intensywnie zajmują się od lat, gromadząc doświadczenia pracy z nauczycielami i uczniami, tworząc materiały edukacyjne i inspirując działania angażujące całe społeczności szkolne, a także wspólnoty lokalne. Równocześnie chcemy podkreślić, że nowy przedmiot otwiera drzwi do bardziej praktycznej i angażującej edukacji obywatelskiej, ale nie wypełnia całego pola wychowania obywatelskiego. Postulujemy zatem objęcie szeroko rozumianą edukacją obywatelską dzieci i młodych ludzi na wszystkich etapach nauczania – od przedszkola do ukończenia nauki w szkole średniej. Eksperci i ekspertki SOS dla Edukacji przygotowali wstępne propozycje dotyczące edukacji obywatelskiej nie tylko jako przedmiotu, lecz jako obszaru, wykraczającego poza ramy jednego czy nawet dwóch przedmiotów, kluczowego dla przyszłości Polski i lokalnych wspólnot. Przedmioty „wiedza o społeczeństwie” oraz „edukacja obywatelska” jako nowy przedmiot w szkołach ponadpodstawowych powinny stanowić integralną część tego obszaru nauczania.
Istotnym elementem całościowo pojmowanej edukacji obywatelskiej jest uwzględnienie zasad demokracji, partycypacji i współpracy w codziennym życiu szkoły, w komunikacji i relacjach z uczniami i uczennicami oraz ich rodzicami, w tym w funkcjonowaniu samorządu uczniowskiego w klasach i całej szkole.
Łącząc wyrazy szacunku,
Alicja Pacewicz, SOS dla Edukacji
Organizacje sieci SOS dla Edukacji
Edukacja w Działaniu, Anna Skiendziel
Fundacja Civis Polonus, Piotr Sienkiewicz
Fundacja Code for Green, Małgorzata Snarska-Nieznańska
Fundacja Dobrej Edukacji, Magdalena Radwan-Rohrenschef
Fundacja Edukacji Domowej, Gabriela Letnovska
Fundacja EduTank, Agnieszka Olszewska
Fundacja EFC, Igor Czernecki
Fundacja Ja, Nauczyciel, Dariusz Sochacki
Fundacja OFF school, Grzegorz Święch
Fundacja Przestrzeń do Życia, Łucja Kucmin-Węglarczyk
Fundacja Szkoła z Klasą, Agata Łuczyńska
Fundacja Teach for Poland, Katarzyna Nabrdalik
Grupa Zagranica, Elżbieta Olczak
Krajowe Forum Oświaty Niezależnej, Magdalena Wontek
Polska Fundacja im. Roberta Schumana, Iga Kamocka
Ruch społeczny NIE dla chaosu w szkole, Dorota Oleksiak
Ruch Obywatele dla Edukacji, Zofia Grudzińska
Społeczne Towarzystwo Oświatowe, Zygmunt Puchalski
Stowarzyszenie Ekspedycja w Głąb Kultury, Grzegorz Mazurkiewicz
Stowarzyszenie na rzecz Praworządności w Szkołach „Stowarzyszenie Umarłych Statutów”
Stowarzyszenie Trenerskie Organizacji Pozarządowych, Katarzyna Radzikowska