Samorząd uczniowski

Nasze tezy

ŁĄCZMY SIĘ. Rozwiązania prawne nie wystarczą – skupmy się na wyszukiwaniu i upowszechnianiu dobrych dla szkoły praktyk oraz wzmacnianiu poczucia wartości uczennic i uczniów.
WSPIERAJMY samorządy uczniowskie. To dorośli muszą stworzyć realną przestrzeń na ich działania.
DEMOKRACJA, ZAANGAŻOWANIE I DIALOG – tego realnie uczy samorządność uczniowska. Ćwiczmy to wszyscy razem.
STANDARDY samorządności uczniowskiej – wypracujmy je wspólnie!

Dlaczego zmiana jest konieczna?

W centrum zainteresowania szkoły są uczniowie i uczennice – to dla nich istnieją programy nauczania, podręczniki i cała infrastruktura edukacyjna. Dlatego tak ważne jest, aby to przede wszystkim społeczność uczniowska mogła wypowiadać się na temat funkcjonowania szkoły i tworzyć wizje jej przyszłości. Poprzez zabieranie głosu, wspólne działanie w klasie czy głosowanie w szkolnych wyborach młodzież uczy się procesów demokratycznych w praktyce i rozwija umiejętności oraz postawy potrzebne do życia w większej wspólnocie.

Samorząd uczniowski jest jednym z głównych narzędzi edukacji obywatelskiej w polskiej szkole. Aktywność szkolna zwiększa szansę zaangażowania społecznego w przyszłości oraz prawdopodobieństwo udziału w wyborach¹, a samorządność uczniowska to szkoła demokracji i aktywności obywatelskiej – rozwija umiejętności oraz postawy uczniów i uczennic. Samorząd uczniowski wzmacnia także kapitał społeczny: jest miejscem tworzenia więzi, zaufania i wspólnego działania. Uczniowie i uczennice dysponujący takim kapitałem opuszczą szkołę z postawą dbania o dobro wspólne i otwartością na potrzeby innych.

Warto pamiętać przy tym, że w szkole funkcjonują różne grupy: samorząd uczniowski (wszyscy uczniowie i uczennice, w tym ich przedstawiciele i przedstawicielki), kadra pedagogiczna, dyrekcja, rodzice, pracownicy i pracownice administracji – tylko dzięki ich synergii instytucja zyska siłę do rozwoju i radzenia sobie z trudnymi sytuacjami („odporność”).

Obowiązkiem szkoły jest tworzenie warunków do wspólnego działania – współpracy dyrekcji z samorządem, rodzicami i kadrą pedagogiczną. W interesie dyrekcji jest wprowadzanie takich rozwiązań, które ułatwią komunikację ze wszystkimi tymi grupami (zamiast osobnych „strumieni” dyrekcja – uczniowie, dyrekcja – nauczyciele, dyrekcja – rodzice) oraz umożliwią współdziałanie wszystkich stron. Rozwijanie narzędzi partycypacji w szkołach sprawia, że rola uczniów i uczennic, podobnie jak rodziców, staje się bardziej widoczna i realna.

Główne problemy

Prawo oświatowe przewiduje funkcjonowanie w szkołach trzech organów społecznych – rady rodziców, rady szkoły i samorządu uczniowskiego. Niestety praktyka ich działania jak dotąd nie napawa optymizmem, czego dowodzą zarówno codzienne obserwacje, jak i – nieliczne zresztą – badania. Z analizy Violetty Kopińskiej wynika wręcz, że ani samorząd uczniowski, ani rada szkoły nie tworzą realnych możliwości partycypacji w życiu szkolnym. Dodatkowo pozycja samorządu jest niska, brakuje mu kompetencji stanowiącej (poza uchwalaniem własnego regulaminu i możliwością wyłonienia składu rady wolontariatu:

W rezultacie zatem prawnie konstytuowana pozycja samorządu uczniowskiego wcale nie zapewnia temu organowi (współ)uczestnictwa w procesie podejmowania decyzji, a jego rzeczywiste znaczenie w konkretnej szkole zależy od kultury organizacyjnej szkoły, od tego, czy działalności samorządu uczniowskiego przypisuje się wartość edukacyjną i wychowawczą oraz jaka perspektywa przyjmowana jest w podejściu do samorządu uczniowskiego: czy jest on traktowany jako element demokratyzacji życia szkolnego z wszystkimi tego konsekwencjami, czy jako symulacja demokracji, co instrumentalizuje uczniów i uczennice oraz sam proces edukacji (a dodatkowo zabarwia nutą pobłażliwości i/lub infantylizowania). Być może jego rola nosi znamiona tokenizmu, dekoracji lub wręcz manipulacji².

Tak definiujemy główne problemy szkolnej samorządności:

punktowe wprowadzanie innowacji demokratycznych w polskich szkołach – brak systemowych rozwiązań, choćby na poziomie konkretnych samorządów lokalnych;
dobre praktyki rozproszonego zarządzania szkołą z udziałem uczniów, uczennic i rodziców nie są upowszechniane – obawy części dyrektorów i nauczycieli przed „oddaniem” władzy;
kluczowe decyzje podejmuje dyrekcja, ew. rada pedagogiczna tylko te traktowane jako mniej istotne konsultuje się z samorządem uczniowskim;
brak kompetencji stanowiących samorządu, który może wyłącznie zgłaszać wnioski i opinie, które nie muszą być brane pod uwagę;
niska i słabnąca aktywność samorządów uczniowskich w szkołach, a nawet klasach;
negatywna ocena aktywności samorządów uczniowskich przez nauczycieli i nauczycielki;
powszechny brak świadomości, czym jest samorząd uczniowski, jakie są jego kompetencje – częste utożsamianie samorządu z jego organami;
rozczarowanie samorządnością uczniowską wśród młodzieży – poczucie braku wpływu, pozornej partycypacji;
niski udział uczniów i uczennic w wyborach do samorządu uczniowskiego (ok. połowa uczniów nie bierze w nich udziału);
mała liczba inicjatyw uczniów i uczennic w szkole i propozycji zgłaszanych przez młodzież, niechęć do udziału w aktywnościach proponowanych przez organy samorządu uczniowskiego;
działania podejmowane przez samorząd uczniowski ograniczają się często do organizacji wydarzeń (dyskotek, dnia wagarowicza itp.) – mało planowania, konsultacji, realnego wpływu samorządu jako partnera dyrekcji i rady pedagogicznej;
słaba pozycja rady szkoły i rady rodziców.

Rozwiązania i wskazówki

1. Władze centralne, politycy i polityczki

zmiana prawa oświatowego, w szczególności zapisów o radzie szkoły i samorządzie uczniowskim, tak aby wprowadzały demokratyczne standardy wyborów przedstawicieli (propozycje modyfikacji art. 80 i 85 Ustawy z dnia 14 grudnia 2016 roku Prawo oświatowe, zaprezentowane przez Koalicję na rzecz samorządów uczniowskich³);
programy szkoleniowe dla dyrektorów, nauczycieli i uczniów, których celem będzie rozwijanie samorządności uczniowskiej, a także rodzicielskiej i nauczycielskiej w szkole;
stworzenie ogólnopolskiej platformy wymiany dobrych praktyk partycypacji w oświacie;
opracowanie standardów lub rekomendacji dotyczących partycypacyjnego zarządzania szkołą i uwzględnienie ich w programach szkoleniowych oraz doradztwie metodycznym;
uwzględnianie głosu samorządów uczniowskich w konsultacjach społecznych projektów ustaw (przy tworzeniu prawa krajowego).

2. Władze lokalne i inne organy prowadzące szkoły

tworzenie lokalnych sieci samorządów uczniowskich, ich opiekunów i dyrektorów, a także organizacji społecznych – przestrzeni na wymianę doświadczeń;

Przykład: Koalicja na rzecz samorządów uczniowskich⁴ będąca nieformalnym zrzeszeniem 11 organizacji pozarządowych, którego celem było wzmocnienie pozycji polskich samorządów uczniowskich. Koalicja powstała w 2012 roku z inicjatywy Centrum Edukacji Obywatelskiej; efektem jej pracy są m.in. standardy działania samorządu uczniowskiego.
docenianie i wspieranie szkół, w których prężnie działa samorząd uczniowski;

Przykład: system certyfikacji szkół ze sprawnie funkcjonującym samorządem uczniowskim w ramach ogólnopolskiego programu Szkoła Demokracji⁵ Centrum Edukacji Obywatelskiej. Certyfikat otrzymują szkoły, które zrealizują działania związane z różnymi aspektami samorządności uczniowskiej, takimi jak wybory w szkole, komunikacja, inicjatywy uczniów i uczennic, podejmowanie decyzji itp.

wspieranie samorządności w szkołach poprzez programy i szkolenia skierowane do uczniów i uczennic oraz nauczycieli i nauczycielek, szczególnie tych pełniących funkcje opiekunów samorządu uczniowskiego;
organizowanie szkoleń dla członków i członkiń rad szkół, rad rodziców, a także dyrekcji szkół;
uchwalanie lokalnych lub regionalnych strategii rozwoju edukacji, w których ważnym kryterium sukcesu będzie wzrost aktywności młodych w życiu szkoły i gminy.

Przykład: funkcjonowanie Warszawskiej Rady Edukacyjnej⁶ i tworzenie dokumentów programujących na poziomie polityki edukacyjnej i młodzieżowej w m.st. Warszawie. Rada ma funkcję opiniodawczo-doradczą przy prezydencie miasta, a w jej skład wchodzą m.in. urzędnicy i urzędniczki miasta, przedstawiciele i przedstawicielki przedszkoli oraz szkół, przewodniczący młodzieżowej rady miasta, eksperci i ekspertki.

3. Dyrektorzy, nauczyciele i nauczycielki oraz inne osoby pracujące w szkole

opracowanie szkolnego modelu partycypacyjnego zarządzania szkołą, przeprowadzenie pilotażu i wdrożenie go;
tworzenie warunków do rzeczywistego udziału uczniów i uczennic w zarządzaniu szkołą, np. współtworzenia statutu, regulaminów oraz innych dokumentów regulujących życie szkoły; organizowanie debat, konsultacji i powoływanie zespołów roboczych z udziałem uczennic i uczniów (gdy to jest potrzebne – także rodziców); włączanie młodzieży w decydowanie o także o bardziej przyziemnych elementach szkolnej rzeczywistości, takich jak menu szkolnej stołówki;
tworzenie małej infrastruktury ułatwiającej spotykanie się, współdecydowanie, uczenie się współdziałania, np. kącików wypoczynku, otwartych amfiteatrów przy szkole, zieleńców;
uwzględnianie głosu uczniów i uczennic przy podejmowaniu decyzji dotyczących codziennego życia klasy i szkoły, informowanie o tym społeczności szkolnej (np. powiadomienie o wyniku konsultacji z młodzieżą);
wybór opiekuna lub opiekunki samorządu uczniowskiego w demokratyczny sposób (zamiast narzucania tej decyzji przez dyrekcję), wspólne ustalanie zasad jego działania z uwzględnieniem dobrych praktyk innych szkół;
lepsze wykorzystanie potencjału samorządu klasowego przez wychowawców i innych nauczycieli z uwzględnieniem, że samorząd tworzą wszyscy uczniowie i uczennice, a nie tylko jego władze: debata klasowa o tematach godzin wychowawczych, postulaty dotyczące zadawania prac domowych, wycieczek itp.;
włączanie najmłodszych dzieci we współdecydowanie, np. oddzielne samorządy uczniowskie klas I-III, IV-VIII z dostosowanymi formami uczestnictwa, np. rysunkowymi propozycjami zmian w szkole oraz budżecie;
organizowanie warsztatów rozwijających umiejętność współpracy, komunikowania się, mediowania i rozwiązywania sporów;
przyjęcie zasady, że wybór opiekuna samorządu uczniowskiego oraz jego władz musi odbywać się metodami demokratycznymi, takimi jak deliberacja lub głosowanie;
dzielenie się odpowiedzialnością za zarządzanie finansami szkoły z nauczycielami, rodzicami i młodymi ludźmi: przejrzystość finansów, możliwość współdecydowania o podziale pieniędzy, np. systemowy szkolny budżet obywatelski.

Przykład: oddolny szkolny budżet obywatelski stworzony przez samorządu uczniowski i radę rodziców w I Liceum Ogólnokształcące z Oddziałami Dwujęzycznymi im. Jana Długosza w Nowym Sączu⁷. Zgłaszać pomysły oraz głosować mogą uczniowie i uczennice, osoby pracujące w szkole oraz rodzice, a do rozdysponowania jest kwota 10 tysięcy złotych.

4. Uczennice i uczniowie

upowszechnianie świadomości, że wszyscy uczniowie i uczennice należą do samorządu uczniowskiego i mają prawo zgłaszać swoje pomysły we wszystkich obszarach życia szkoły (także dotyczące sposobów nauczania i oceniania) oraz podejmować działania w sprawach uzgodnionych z dyrekcją i nauczycielami;
dbanie o komunikację i wymianę informacji przez organy samorządu uczniowskiego: opracowanie rocznego planu działania i zakomunikowanie go uczniom, nauczycielom, rodzicom i dyrekcji, regularne spotkania władz samorządu uczniowskiego z dyrekcją, gronem pedagogicznym i radą rodziców; cykliczne informowanie wszystkich uczniów i uczennic o podejmowanych działaniach i ich efektach;
włączanie wszystkich uczniów i uczennic przez organy samorządu uczniowskiego: angażowanie innych w planowanie działań, ich realizację, podejmowanie decyzji dotyczących szkoły (np. ankieta, skrzynka pomysłów jako sposób na zebranie pomysłów, sonda, głosowanie przy podejmowaniu decyzji, tworzenie uczniowskich zespołów zadaniowych i tematycznych, obejmujących szersze grono osób niż tylko te wybrane do organów samorządu);
egzekwowanie swojego prawa głosu w sprawach szkoły poprzez udział w konsultacjach, debatach i decyzjach;
wykorzystywanie zdalnych narzędzi dających nowe możliwości spotykania się i zabierania głosu (elektroniczny dziennik, platformy do spotkań i głosowania), ale z uważnością na to, że nie jest to rozwiązanie powszechne, dostępne dla wszystkich, ani nie zastąpi spotkania na żywo.

5. Opinia publiczna, w tym rodzice

pokazywanie, że samorządność uczniowska, rodzicielska i nauczycielska to najlepsza szkoła demokracji, dialogu i obywatelskiego zaangażowania;
pokazywanie konkretnych historii sukcesu: od działania w samorządzie uczniowskim do aktywności obywatelskiej, politycznej i zawodowej w dorosłym życiu;
kampanie o prawach uczniowskich jako warunku skutecznej samorządności.

Co można zrobić już teraz

Dużą część powyższych rekomendacji można wprowadzić już teraz, szczególnie na poziomie samorządowych i szkolnym. Młodzieżowe rady lub wydziały oświaty w gminach mogą tworzyć lokalne i regionalne sieci samorządów uczniowskich, dyrekcji i organizacji społecznych. Podobnie miasta i gminy szykujące się do ogłaszania otwartych konkursów ofert z zakresu edukacji mogą wprowadzić priorytet finansowania tych działań społecznych, które dotyczą edukacji obywatelskiej oraz wspierania samorządności. Gminy, powiaty i województwa już teraz mogą postawić pierwsze kroki we włączających procesach tworzenia lokalnych strategii edukacyjnych. Ogromną rolę w inicjowaniu tej zmiany mogą odegrać także związki miast i regionów.

Również zaangażowane rady rodziców mogą już teraz wzmacniać samorządność uczniowską, a organizacje społeczne powinny zwiększać widoczność samorządności uczniowskiej w mediach i materiałach edukacyjnych.

Część działań wymaga dobrego przygotowania i szerokiego politycznego konsensu, więc ich wprowadzenie może zająć więcej czasu – dlatego warto zacząć pracę nad tym już teraz, np. postulować zmiany w przepisach o radzie szkoły i samorządzie uczniowskim w prawie oświatowym. Inne pomysły, takie jak ogólnopolska platforma dotycząca partycypacji lub tworzenie przestrzeni do realnego udziału młodych w procesie stanowienia prawa, wymagają wieloletniej i celowej współpracy organizacji społecznych.

Materiały dodatkowee

A. Geller, Samorządność zaczyna się w toalecie. Raport z badań samorządów uczniowskich wykonanych dla Koalicji na rzecz Samorządów Uczniowskich, Centrum Edukacji Obywatelskiej, 2013. Dostępny w internecie: https://samorzad.ceo.org.pl/sites/
samorzad.ceo.org.pl/ files/samorzadnosc_zaczyna_sie_w_toalecie.pdf.
Sieć Eurydice, Edukacja obywatelska w Europie – raport, wersję polską oprac. Fundacja Rozwoju Systemu Edukacji. Dostępny w internecie: https://eurydice.org.pl/ wp-content/uploads/ 2014/11/citizen_PL.pdf.
P. Wasilewski, O samorządach uczniowskich, Rada Dzieci i Młodzieży Rzeczypospolitej Polskiej przy Ministrze Edukacji Narodowej, 2019. Dostępny w internecie: http://www.dlarownosci.pl/ na_rzecz/wydarzenia/legislacja/ Publikacja_O_Samorzadach_Uczniowskich_RDiM.pdf.

Publikacje z materiałami edukacyjnymi, polecane programy i projekty

Centrum Edukacji Obywatelskiej, Koalicja na rzecz samorządów uczniowskich: https://samorzad.ceo.org.pl/dzialanie/koalicja-su.
Centrum Edukacji Obywatelskiej, Materiały dotyczące samorządu dla uczniów i uczennic: https://samorzad.ceo.org.pl/ materialy/dla-uczniow/ dzialania-samorzadu.
Centrum Edukacji Obywatelskiej, Materiały dotyczące samorządu dla nauczyciele i nauczycieli: https://samorzad.ceo.org.pl/ materialy/dla-nauczycieli/ materialy-do-pobrania.
Centrum Edukacji Obywatelskiej, Szkoła Demokracji: https://szkolademokracji2020.ceo.org.pl/ strona/9-opis-programu.
Fundacja Civis Polonus, Samorząd uczniowski – niezbędnik opiekuna. Dostępny w internecie: https://mlodziezmawplyw.org.pl/ files/ przewodnik_dla_opiekunow_samorzadu.pdf.
Fundacja Civis Polonus, Samorządy mają moc: https://civispolonus.org.pl/category/smm.
Warszawska Rada Edukacyjna: https://edukacja.warszawa.pl/ edukacja-warszawska/warszawska-rada-edukacyjna.

24 czerwca, 2021
Jakiej szkoły chcemy?