Szkoła wsparcia

Nasze tezy

• DOBROSTAN psychiczny uczennic i uczniów stawiamy to warunek skutecznego uczenia się.

• KRYZYS – czas pandemii oraz wymuszone zdalne nauczanie zrujnowały stan emocjonalny dzieci i młodych ludzi.

• DIAGNOZA – szkoła to odpowiednie miejsce do rozpoznawania problemów uczniów i kierowania ich do specjalistów.

• PSYCHOLODZY – potrzebni w każdej szkole!

• NAUCZYCIELE I WYCHOWAWCY – powinni wspierać, a nie tylko wymagać.

• KULTURA dbania o dobrostan psychiczny, swój i innych – budujmy ją w szkołach.

---

Dlaczego zmiana jest konieczna?

Myśląc o zdrowiu psychicznym uczniów i uczennic, powinniśmy myśleć nie tylko o celowych, izolowanych działaniach, ale o zmianie całościowego podejścia i przesunięciu akcentów w codziennej pracy szkoły¹. Dobrostan dzieci i młodych ludzi traktujemy jako cel sam w sobie, a także – warunek skutecznego uczenia się. Uczniowie i uczennice spędzają w szkole ogromną część swojego życia. Powinni czuć się w niej dobrze, mieć wokół siebie dorosłych, którym ufają i którzy gotowi są ich wspierać. Niezbędna jest także sieć specjalistów, którzy będą potrafili zareagować w sytuacji poważniejszych problemów i kryzysów. Dane dotyczące zdrowia psychicznego młodych wyraźnie wskazują na potrzebę nowej filozofii wsparcia psychologicznego w szkole i jej instytucjonalnym otoczeniu.

Młodzi ludzie czują się coraz gorzej. Dowodzą tego statystyki samobójstw w tej grupie – Polska w 2017 roku była tu na drugim miejscu w Europie, przy czym liczba samobójstw co roku rośnie². Według danych zebranych przez policję w całej Polsce i przekazanych Fundacji GrowSpace, w 2022 roku odnotowano 2031 prób samobójczych dzieci i młodzieży, z czego 150 zakończyło się zgonem³. Rok wcześniej takich prób było 800, co oznacza wzrost o 150 proc. O pogarszającej się kondycji młodych mówią też nauczycielki i nauczyciele z długim stażem (mają oni szansę dostrzec zmiany na przestrzeni lat), których Fundacja Szkoła z Klasą zaprosiła do badania na temat kondycji psychicznej uczniów i uczennic⁴. Ten trend pojawia się nie tylko w Polsce. Również w krajach takich jak Islandia, które prowadzą wieloletni monitoring wśród młodych widać, jak sytuacja się pogarsza. Ankieta, która od 2009 roku⁵ przeprowadzana jest wśród uczniów ostatniej klasy szkół podstawowych w Reykjaviku, pokazuje podwojenie liczby nastolatków z objawami stanów depresyjnych oraz czterokrotne zwiększenie odsetka z objawami niepokoju i stanów lękowych.

Mówiąc o problemach psychicznych nastolatków mamy na myśli przede wszystkim zaburzenia nastroju (na czele z depresją), problemy związane z relacjami (w tym przemocy i cyberprzemocy) oraz kwestie uzależnień (w tym uzależnień behawioralnych). Okres tzw. wymuszonej edukacji zdalnej, powiązanej z zamknięciem szkół uwypuklił i zintensyfikował szereg tych problemów. Wyniki polskiego badania „Zdalne nauczanie a adaptacja do warunków społecznych w czasie epidemii koronawirusa” wskazują, iż większość nastoletnich uczniów wskazało, iż trzy miesiące po zamknięciu placówek oświatowych czuło się dużo lub trochę gorzej niż przed pandemią (odpowiednio 18% i 30%). To samo badanie wskazuje na wysoki poziom nasilenia nastroju depresyjnego – dotyczył on w czasie zamknięcia szkół 23% dziewczyn i 8% chłopców. Dziewczęta częściej niż chłopcy deklarowały, że cały czas doświadczają smutku, samotności i przygnębienia⁶. Dodatkowym czynnikiem nasilającym złe samopoczucie staje się też nadmierne i niezdrowe korzystanie z urządzeń elektronicznych i sieci. Po zamknięciu szkół połowa uczniów i nauczycieli wskazała, że w dni robocze korzysta z Internetu dziennie „sześć godzin lub więcej”. Prawie co trzeci uczeń (28%) oraz nauczyciel (30%) korzystał tyle z Internetu po zamknięciu szkół również w weekendy (przed zamknięciem szkół odpowiednio 7% i 21%). Od 30% do prawie 70% nastolatków wykazywało częste symptomy braku higieny cyfrowej⁷

Najwięcej osób odczuwających obniżony nastrój było wśród licealistów. Wyniki te są spójne z uzyskanymi przez Fundację Szkoła z Klasą, gdzie na depresję jako najpoważniejszy problem zdrowia psychicznego uczniów wskazywało aż 40% badanych nauczycieli (wśród nastolatków ten odsetek wzrasta do 60%)⁸.

Pandemia dotknęła też uczniów młodszych⁹, szczególnie tych, którzy dopiero zaczynali naukę i nie mieli okazji spokojnie wejść w rytm szkoły, poznać opiekunów i kolegów. W cytowanym badaniu Fundacji Szkoła z Klasą (które nie było zorientowane wyłącznie na okres pandemii) nauczyciele pracujący z młodszymi uczniami rzadziej wymieniają depresję, stany lękowe oraz uzależnienie od mediów społecznościowych jako najistotniejsze problemy. Częściej wskazują natomiast na agresję/zachowania destrukcyjne, problemy w relacjach z rówieśnikami oraz zaburzenia koncentracji. Eksperci współpracujący z Fundacją przy raporcie wskazują jednak, że odsetek dzieci cierpiących na stany lękowe i depresyjne w tej grupie może być niedoszacowany lub mylnie diagnozowany ze względu na nietypowe lub nieoczywiste objawy. Nowe lęki i obawy przyniosła wojna na Ukrainie i pojawienie się w szkołach straumatyzowanych dzieci z rejonów, w których toczyły się walki^{10 11}.

Tymczasem nadal brakuje systemowych rozwiązań i adekwatnego wsparcia — zarówno związanego z leczeniem, jak i profilaktyką w obszarze zdrowia psychicznego młodych ludzi¹². Brakuje miejsc w dziecięcych oddziałach psychiatrycznych oraz wystarczającego wsparcia psychologów i psychiatrów. Dostępność leczenia jest ważna, istotne znaczenie mają również działania prewencyjne i edukacyjne prowadzone na co dzień w szkołach, ale też, a może przede wszystkim — trwałe, konsekwentne i celowe budowanie kultury dbania o dobrostan jako cel sam w sobie i jako podstawę skutecznego uczenia się. Nauczyciele i nauczycielki często nie czują się kompetentni i przygotowani, żeby pracować na co dzień tak, aby dbać o dobrostan, rozmawiać o tym z uczniami, ale też: aby zareagować w sytuacji kryzysu.

Uważamy, że szkoła powszechna powinna być miejscem, w którym panuje dobra atmosfera, oparta na szacunku i zaufaniu, a młodzi ludzie mogą w sytuacjach trudnych zwrócić się o pomoc do specjalistów (pedagogów, psychologów¹³). Jednak przede wszystkim szkoła powinna być miejscem, w którym uczniowie na co dzień mają szansę rozwinąć poczucie bezpieczeństwa, zbudować poczucie własnej wartości, rozwinąć sprawczość i zbudować silne pozytywne relacje z rówieśnikami. Sama pomoc psychologiczna nie wystarczy, jeśli jednym z priorytetów polskiej szkoły nie stanie się dobrostan psychiczny dzieci i młodych ludzi.

---

Główne problemy

Problemy psychiczne uczniów nasilały się już przed pandemią, edukacja zdalna tylko je uwypukliła. Badania PISA pokazują, że polscy uczniowie i uczennice nie są w szkole szczęśliwi i nie czują się z nią związani: 62% polskich uczniów i uczennic deklaruje, że jest zadowolonych ze swojego życia — to mniej niż średnia w krajach OECD równa 67% respondentów¹⁴. Polskie uczennice i uczniowie charakteryzują się też bardzo niskim poczuciem przynależności do szkoły: Polska zajęła piętnaste miejsce od końca na 79 krajów biorących udział w badaniu¹⁵.

W narracji o szkole wciąż zbyt często bagatelizuje się problem zdrowia psychicznego uczniów i uczennic. Często rozwiązaniem mają być kolejne lekcje o zdrowiu psychicznym lub arbitralnie wybranych jego fragmentach, podczas gdy tworzenie atmosfery dbania o dobrostan powinno być powiązane ze strategicznym myśleniem i realizowane w szkolnej codzienności. Nie przykładając wagi do tego, jak w szkole czują się uczennice i uczniowie, osłabiamy ich poczucie przynależności do szkolnej wspólnoty i osłabiamy relacje, które są najlepszą tarczą ochronną w sytuacji kryzysu.

Ponadto, jeśli już mówimy o problemach psychicznych uczniów i uczennic, to rozmawiamy o leczeniu – koncentrując się na kryzysach. Jest to oczywiście słusznie (piszemy o tym poniżej), ale jednocześnie w tej narracji zapominamy o roli szkoły, która może i powinna być miejscem, gdzie profilaktyka zdrowia psychicznego jest kluczowa, a wszyscy, którzy uczą się w niej i pracują, czują się bezpiecznie i swobodnie.

Na zagadnienie zdrowia psychicznego uczniów i uczennic powinniśmy patrzeć dwutorowo: po pierwsze sam model edukacji, charakter doświadczenia szkolnego i relacji społecznych w szkole potęguje stres i nie sprzyja ich dobrostanowi. Jeśli jednak zależy nam na rozwiązaniach długofalowych, kluczowa zdaje się rola innego rozłożenia akcentów i położenia nacisku na obraz całościowy — czyli nie wyłącznie intelektualny, ale także emocjonalny i społeczny rozwój młodego człowieka.

We wspomnianym już badaniu Fundacji Szkoła z klasą¹⁶ ankietowani nauczyciele i nauczycielki wskazują, że niewystarczające zaangażowanie rodziców jest jedną z podstawowych przyczyn problemów psychicznych młodych (takiej odpowiedzi udzieliło 78 procent badanych). Tymczasem sami deklarują, że obciążenie pracą (w tym wypełnianiem dokumentów i egzekwowaniem podstawy programowej) nie zostawia im przestrzeni na zwykłą rozmowę z uczniami i uczennicami. Wydaje się więc, że dorośli nie mają czasu dla młodych, nie poświęcają wystarczająco dużo czasu na ich problemy i potrzeby.

Nauczycielom (ale też rodzicom!) brakuje wiedzy i kompetencji, żeby dostrzec i rozpoznać problem, z jakim boryka się uczeń. Często brakuje też po prostu czasu, żeby poznać każdego ucznia i zauważyć, że coś zmienia się w jego zachowaniu – że dzieje się z nim coś niedobrego. Wreszcie brak też sprawnie działającego systemu specjalistycznego wsparcia dla nauczycieli.

Tymczasem zdrowie psychiczne staje się coraz ważniejszym tematem dyskusji publicznej. Depresja jest już uznawana za chorobę cywilizacyjną, a w ostatnich latach obserwuje się̨ wzrost problemów psychicznych uczniów i uczennic (ok. 20% dzieci boryka się̨ z dolegliwościami, które spełniają̨ kryteria któregoś z zaburzeń psychicznych¹⁷). „Co siódme dziecko w Polsce odczuwa niezadowolenie ze swojego życia w stopniu zagrażającym jego zdrowiu psychicznemu. Gorsze samopoczucie mają starsze dziewczęta i młodzież z dużych miast. Połowa młodych ludzi nie akceptuje samych siebie. Wyniki ogólnopolskiego naukowego badania jakości życia dzieci i młodzieży, zleconego przez Rzecznika Praw Dziecka, wskazują także na bardzo niepokojący stan psychiczny młodych z rodzin o niższym statusie majątkowym„¹⁸. Tymczasem w wielu szkołach uczniowie i uczennice nadal nie mają możliwości skorzystania z kompetentnej pomocy psychologiczno-pedagogicznej, która pomoże im w ich problemach. Obecność i rzeczywista dostępność szkolnego psychologa lub psycholożki to warunek, by młodzi ludzie, ale także ich rodzice, a nawet nauczyciele mogli czuć się naprawdę bezpiecznie.

Warto przypomnieć, że jeszcze w 2019r. w 20 040 szkołach i placówkach dla dzieci i młodzieży¹⁹ było tylko 10 874²⁰ osób zatrudnionych na stanowisku psychologa. To oznacza, że w prawie co drugiej szkole uczniowie nie mogli zwrócić się ze swoim problemem do psychologa lub psycholożki, jako specjalistów „pierwszego kontaktu”. Fachowej pomocy psychologicznej w szkołach pozbawiona była około połowa polskich uczniów i uczennic, przy czym odsetek ten mógł być większy, ponieważ nie wiadomo, w ilu szkołach pracował więcej niż jeden psycholog lub psycholożka (dla kontrastu, w szkołach i placówkach w 2019r. zatrudnionych było 18 147 logopedów i 21 530 pedagogów²¹).

Na negatywne skutki emocjonalne pandemii nałożył się kryzys związany z agresją Rosji na Ukrainę, a w kolejnych miesiącach – problemy wielu polskich rodzin związane z rosnącymi kosztami życia i gospodarczą niepewnością. Rosnąca liczba osób, które potrzebują pomocy psychologicznej, a także dramatyczny wzrost liczby prób samobójczych i samobójstw świadczą o stale pogarszającej się kondycji psychicznej dzieci i młodych ludzi. Nie da się już tego zlekceważyć. Ministerstwo edukacji podjęło decyzję o przeznaczeniu poważnych środków na zwiększenie dostępności i jakości pomocy specjalistycznej w szkołach, docelowo ok. 600 mln złotych. Wprowadzono nowe standardy zatrudnienia psychologów, pedagogów i innych specjalistów, zwiększając finansowanie oraz wskaźniki ich obecności w szkołach. Warto dodać, że częściowo odroczono te plany ze względu na brak specjalistów chętnych do podjęcia pracy w placówkach oświatowych. W raporcie „Dzieci się liczą” czytamy: „Niestety zmiana standardów w zatrudnianiu specjalistów, która była i jest konieczna, nie rozwiąże problemu braku pomocy oraz wsparcia dla dzieci i młodzieży. Oferowane specjalistom warunki pracy i płacy nie są atrakcyjne. Już teraz wakaty psychologów i pedagogów są tymi, które pojawiają się coraz częściej w kuratoryjnych bankach ofert”²².

---

Rozwiązania i wskazówki

1. Władze centralne, politycy i polityczki

• Zapewnienie wsparcia psychologicznego dla dzieci i młodych ludzi i uczynienie go jednym z priorytetów systemu edukacji. Potrzebne są środki finansowe na celowe działania kryzysowe (w tym dla uczniów szczególnie doświadczonych przez pandemię oraz dzieci i młodych ludzi z Ukrainy), przygotowanie nauczycieli do codziennej pracy uwzględniającej dbanie o dobrostan oraz zatrudnienie psychologów szkolnych.

• Przygotowanie i wdrożenie systemu funkcjonalnej oceny rozwoju uczennic i uczniów (poznawczego, społecznego i emocjonalnego), w tym narzędzi do wieloaspektowego monitorowania ich dobrostanu oraz opracowanie materiałów szkoleniowych i metodycznych dla nauczycieli i specjalistów.

• Wprowadzenie obowiązku zatrudniania psychologa/psycholożki we wszystkich szkołach (w odpowiednim wymiarze etatu) i zapewnienie środków finansowych na ten cel.

• Wzmocnienie kompetencji pedagogów szkolnych, tak, żeby mogli być n co dzień wsparciem dla uczennic i uczniów, nauczycielek i nauczycieli²³.

• Przeprowadzenie rzetelnych konsultacji przygotowywanej reformy systemu pomocy psychologiczno-pedagogicznej z udziałem wszystkich zainteresowanych instytucji, by jak najlepiej wykorzystać zasoby i kompetencje istniejących sieci i centrów wsparcia.

2. Władze lokalne i inne organy prowadzące szkoły

• Zapewnienie w szkołach wyższej dostępności psychologów i pedagogów szkolnych (na wniosek dyrektorów szkół).

• Wzmocnienie kompetencji merytorycznych nauczycieli z zakresu profilaktyki oraz rozpoznawania problemów psychicznych, by mogli konsekwentnie, stale i konkretnie reagować na problemy psychiczne uczniów i uczennic oraz w odpowiednim momencie szukać wsparcia specjalisty (szczególnie w kontekście powrotu do stacjonarnej edukacji).

• Wspieranie organizowania zajęć profilaktycznych dla dzieci i młodych ludzi, prowadzonych w formie stałej, ciągłej współpracy, a nie (jak jest obecnie) punktowych, jednorazowych interwencji czy spotkań; wzmacnianie stałej współpracy w tym zakresie z organizacjami społecznymi działającymi w tym obszarze.

• Równolegle zapewnienie dobrej jakości szkoleń dla nauczycieli, które pozwolą im realizować politykę dbania o dobrostan, poprzez wdrażanie długofalowych strategii w codziennej pracy szkolnej, w tym strategii monitorowania dobrostanu i problemów uczniów oraz reagowania na nie.

• Informowanie szkół i nauczycieli, z jakiego wsparcia mogą korzystać (publicznego i pozarządowego); przygotowanie i udostępnienie mapy wsparcia, na przykład poprzez uzupełnienie mapy Fundacji Szkoła z Klasą²⁴ o lokalne instytucje.

3. Dyrektorzy, nauczyciele i nauczycielki oraz inne osoby pracujące w szkole

• Wnioskowanie do organów prowadzących szkół o większy wymiar etatów, zarówno pedagogów, jak i psychologów szkolnych.

• Zbudowanie szkolnej kultury dbania o zdrowie psychiczne uczniów, stosując rozwiązania promujące współpracę nauczycieli, innych pracowników szkoły oraz rodziców, np. dbając o regularne spotkania szkolnego zespołu ds. wsparcia uczniów, z udziałem psychologa, pedagoga oraz wychowawców i wychowawczyń. Taki zespół opracowuje zasady działań profilaktycznych i uaktualni reguły postępowania w sytuacjach kryzysowych oraz będzie na bieżąco omawiał sytuację w szkole, a także będzie w stałym kontakcie z rodzicami.

• Systematyczne monitorowanie dobrostanu uczniów i uczennic – to zadanie głównie wychowawców klas, a także wszystkich pracowników szkoły. Pytanie o samopoczucie i ewentualne trudności, uważna obserwacja i proponowanie wsparcia — własne lub specjalistów.

• Wypracowanie, przejrzenie lub uaktualnienie procedury reagowania w sytuacjach kryzysowych, która weźmie pod uwagę wszystkich dotkniętych kryzysem: oprócz osoby doświadczającej kryzysu, również — inne dzieci w klasie, grono pedagogiczne, rodziców. Definicja sytuacji kryzysowej powinna zostać wypracowana i stale udoskonalana przez szkołę we współpracy ze specjalistą oraz uwzględniać specyfikę placówki.

• Zmiana rozłożenia akcentów w codziennej pracy edukacyjno-wychowawczej. Po pierwsze, należy położyć większy nacisk na słuchanie głosu uczniów, a także budowanie sprawczości, podmiotowości i poczucia własnej wartości, wykorzystując, m.in., metody pracy angażujące ucznia, budujące więzi i zaufanie, kształcące samodzielność i podejście problemowe (projekt, praca zespołowa, metoda odwróconej lekcji). Po drugie, warto organizować systematyczne zajęcia edukacyjne i profilaktyczne odpowiadające na bieżące potrzeby uczniów, nauczycieli, a także rodziców, korzystając też z podmiotów zewnętrznych, profesjonalnych instytucji i organizacji, w tym organizacji pozarządowych, a nawet prywatnych specjalistów. Oznacza to konieczność przeznaczenia na zajęcia profilaktyczne większej liczby godzin wychowawczych oraz zajęć wyjazdowych. Po trzecie, warto budować na co dzień, na wszystkich zajęciach i poza nimi, autentyczne międzyludzkie relacje i zaufanie, bo wtedy łatwiej uczniom i rodzicom zwrócić się o pomoc.

4. Uczennice i uczniowie

• Uważność na własne potrzeby, otwartość w proszeniu o pomoc – nauczycieli, rodziców, psychologów i innych dorosłych, ale także w mówieniu o swoich problemach rówieśnikom.

• Uważność na kolegów i koleżanki – zgłaszanie niepokojących sytuacji „bezpiecznym dorosłym”.

• Świadomość, że potrzeby emocjonalne są równoważne z innymi potrzebami, a dobrostan jest warunkiem skutecznego zdobywania wiedzy i rozwoju.

5. Opinia publiczna, w tym rodzice

• Rozprawienie się z uprzedzeniami i stereotypami związanymi z kryzysami zdrowia psychicznego – należy przeciwstawiać się stygmatyzowaniu osób nim dotkniętych i osób korzystających z pomocy, pokazywać nie tylko statystyki dotyczące np. liczby samobójstw, ale też historie wychodzenia z kryzysu i zdrowienia.

• Edukowanie dorosłych i samych młodych, tak by byli w stanie dostrzegać problemy emocjonalne – własne oraz swoich rówieśników – i potrafili na nie konstruktywnie reagować i szukać pomocy.

---

Przypisy

---

Autorzy: Agata Łuczyńska (Fundacja Szkoła z Klasą), Alicja Pacewicz (Fundacja Szkoła z Klasą), Marta Puciłowska (Fundacja Szkoła z Klasą), Mikołaj Wolanin (Fundacja na rzecz Praw Ucznia)

konsultacje: Jacek Pyżalski

---