Edukacja globalna

Nasze tezy

• GLOBALNIE. Świat to jeden organizm. By lepiej rozumieć, jak działa, zacznijmy wspólnie planować wprowadzanie w polskich szkołach edukacji globalnej.

• LOKALNIE I ODPOWIEDZIALNIE. Zacznijmy od lokalnych działań i osobistej odpowiedzialności na co dzień.
• KOMPETENCJE GLOBALNE – szkoła to właściwe miejsce, by je rozwijać: na wszystkich przedmiotach, międzyprzedmiotowo i w pracy wychowawczej.

Dlaczego zmiana jest konieczna?

Jednym z głównych celów edukacji powszechnej jest przygotowanie do pełnego uczestniczenia w życiu społecznym. Dzisiejsze społeczeństwo to nie tylko osoby, które żyją blisko nas, w naszym mieście, regionie, państwie czy nawet na naszym kontynencie, lecz ludzkość jako całość. Globalne współzależności obejmują nie tylko takie aspekty, jak międzynarodowy przepływ informacji i towarów, ale też wielkie wyzwania, przed którymi stoimy – poczynając od pandemii COVID-19, przez migracje, aż po katastrofę klimatyczną.

Działania edukacyjne, które podkreślają te globalne współzależności, a zarazem przygotowują nas do wzięcia części odpowiedzialności za losy świata, rozwijając niezbędną wiedzę, umiejętności i postawy, to edukacja globalna.

Pojęcie to zostało w Polsce precyzyjnie zdefiniowane w 2011 roku w porozumieniu podpisanym przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych, Ministerstwo Edukacji Narodowej oraz Grupę Zagranica¹:

Edukacja globalna to część kształcenia obywatelskiego i wychowania, która rozszerza ich zakres przez uświadamianie istnienia zjawisk i współzależności globalnych. Jej głównym celem jest przygotowanie odbiorczyń i odbiorców do stawiania czoła wyzwaniom dotyczącym całej ludzkości. Przez współzależności rozumiemy wzajemne powiązania i przenikanie systemów kulturowych, środowiskowych, ekonomicznych, społecznych, politycznych i technologicznych.

Do aktualnych wyzwań globalnych zaliczyć można m.in.:

• zapewnienie pokoju i bezpieczeństwa na świecie;
• poprawa jakości życia w krajach globalnego Południa;
• ochronę praw człowieka;
• zapewnienie zrównoważonego rozwoju;
• budowanie partnerskich relacji gospodarczych i społecznych pomiędzy krajami globalnej Północy i globalnego Południa.
• Ponadto, w edukacji globalnej szczególnie istotne jest:
• tłumaczenie przyczyn i konsekwencji opisywanych zjawisk;
• przedstawianie perspektywy globalnego Południa;
• rozumienie świata jako złożonego i dynamicznie zmieniającego się systemu;
• kształtowanie krytycznego myślenia i zmiana postaw;
• ukazywanie wpływu jednostki na globalne procesy i wpływu globalnych procesów na jednostkę².

Porozumienie nie tylko jasno definiuje, czym jest edukacja globalna oraz jakie są jej cele, ale też stanowi deklarację zaangażowania w rozwijanie tej perspektywy edukacyjnej przez wszystkie strony porozumienia. Definicja ta do dziś stanowi wspólny punkt odniesienia dla przedstawicieli i przedstawicielek różnych sektorów. Jednocześnie wciąż brakuje dokumentu o charakterze strategicznym i operacyjnym. Należy powrócić do podjętych już kilkanaście lat temu prac i –międzysektorowo, z udziałem eksperckich organizacji społecznych – wypracować strategię realizacji tych założeń w polskim systemie edukacji.

Szczególnie istotne w edukacji globalnej jest ukazywanie wpływu jednostki na globalne procesy i odwrotnie – globalnych procesów na jednostkę. Wiedza i refleksja na ten temat są niezbędne, aby dokonywać świadomych wyborów konsumenckich i politycznych oraz rozumieć kulturę współczesną i bieżące wydarzenia – ich przyczyny i skutki.

Zobowiązania dotyczące edukacji globalnej nie kończą się na dokumentach państwowych – edukacja przygotowująca do globalnego obywatelstwa to jeden z celów zrównoważonego rozwoju wyznaczonych przez Organizację Narodów Zjednoczonych³ (cel 4.7) a także priorytet Rady Europy⁴, wyrażony w deklaracjach podpisanych również przez Polskę. Te zobowiązania są szczególnie istotne, biorąc pod uwagę, że celem edukacji globalnej jest przygotowanie nie tylko nas, obywatelek i obywateli, ale także naszego państwa do odgrywania aktywnej roli na arenie międzynarodowej.

Polska jest jedną z największych gospodarek na świecie, co stawia nasz kraj w pozycji uprzywilejowanej wobec wielu państw świata, a zarazem nakłada na nas zobowiązania do współfinansowania współpracy rozwojowej w krajach mniej uprzywilejowanych. Choć Polska zobowiązała się do przeznaczania 0,33% swojego dochodu narodowego brutto [inaczej DNB – przyp. red.] na pomoc rozwojową, to obecnie przekazuje na ten cel zaledwie 0,14% DNB⁵. Jest to jeden z najgorszych wyników wśród krajów Unii Europejskiej oraz spośród państw OECD. Bez powszechnej edukacji globalnej trudno będzie wpłynąć na świadomość społeczną i przekonać opinię publiczną oraz decydentów do zmiany tego stanu rzeczy.

Szkoła to właściwe miejsce, by na lekcjach wszystkich przedmiotów, a także w działaniach międzyprzedmiotowych, pozalekcyjnych czy projektowych, budować globalne kompetencje obywatelskie. Warto w tym miejscu zwrócić uwagę, że są one coraz silniej obecne w programach nauczania wielu państw, a na ich rosnącą rolę wskazuje m.in. OECD, które wprowadziło je do słynnych międzynarodowych badań kompetencji nastolatków PISA⁶.

Główne problemy

• Zbyt mało treści związanych z edukacją globalną w podstawie programowej. Elementy edukacji globalnej wprowadzono do podstawy programowej w roku szkolnym 2009/2010, co sprawiło, że jak zaznacza Katarzyna Czaplicka „odpowiedzialność za kształcenie w zakresie zagadnień globalnych została przesunięta z obszaru edukacji nieformalnej do edukacji formalnej”⁷. Jednakże reforma systemu edukacji przeprowadzona w 2016 roku spowodowała, że większość z tych treści została wykreślona⁸. Potwierdza to analiza ekspertów i ekspertek Grupy Zagranica, którzy wzięli udział w konsultacjach społecznych nowych podstaw programowych kształcenia ogólnego dla szkół podstawowych i ponadpodstawowych (choć kilka uwag zgłoszonych przez Grupę Zagranica zostało uwzględnionych). Należy też zwrócić uwagę, że sytuacja sprzed 2017 roku wymagała poprawy – kwestie globalne nie były obecne w takim stopniu, jak być powinny. W 2021 roku jednak nauczyciele i nauczycielki mają jeszcze mniej możliwości uwzględniania treści globalnych na swoich lekcjach, treści te nie pojawiają się również tak często w podręcznikach ani opracowaniach, z których korzysta kadra oświatowa. Oceniamy, że może to doprowadzić do ponownego wypchnięcia treści związanych z edukacją globalną w obszar edukacji pozaformalnej.
• Treści związane z edukacją globalną nie są równomiernie rozłożone w ramach całej podstawy programowej.
• Brakuje uwzględnienia edukacji globalnej w podstawach programowych większości przedmiotów, przez co jej realizacja może się sprowadzać do przeprowadzenia godziny lub dwóch godzin zajęć.
• W podstawie programowej nacisk położony jest na zdobywanie wiedzy, a nie wzmacnianie postaw ważnych z punktu widzenia edukacji globalnej.
• Podręczniki przedmiotowe (m.in. do geografii i wiedzy o społeczeństwie – przedmiotów szczególnie ważnych, jeśli chodzi o uczenie o współzależnościach globalnych) zawierają rozproszone i fragmentaryczne treści edukacji globalnej, język natomiast, którym pisze się o krajach globalnego Południa, współzależnościach, mieszkankach i mieszkańcach innych krajów w znacznym stopniu wyraża perspektywę europocentryczną i neokolonialną⁹.
• Niewystarczające przygotowanie nauczycieli i nauczycielek. W tej chwili tylko w nielicznych ośrodkach akademickich, i to przeważnie w tych, które brały udział w edukacyjnych projektach organizacji pozarządowych, edukacja globalna jest elementem kształcenia na kierunkach pedagogicznych. W niektórych ośrodkach tych treści pojawia się stosunkowo dużo, głównie dzięki zaangażowaniu konkretnych wykładowców i wykładowczyń. Jednak większość osób, które kończą studia na kierunkach pedagogicznych, opuszcza mury uczelni, nie dowiadując się niczego o globalnych współzależnościach i znaczeniu edukacji globalnej.
• Obecność edukacji globalnej, zarówno w systemie edukacji formalnej, jak w pozaformalnej, jest w ogromnym stopniu zasługą organizacji pozarządowych, które upowszechniają tę perspektywę edukacyjną i realizują zadania publiczne z nią związane. Potrzebne jest więc wzmocnienie dialogu pomiędzy sektorem pozarządowym i instytucjami publicznymi oraz włączanie organizacji społecznych w procesy decyzyjne związane z prowadzeniem edukacji globalnej w Polsce.
• Mimo słabego umocowania edukacji globalnej w systemie szkolnictwa, pomoc humanitarna i rozwojowa cieszą się wysokim poparciem społecznym. Badania opinii publicznej przeprowadzone na początku 2020 roku przez Kantar na zlecenie Ministerstwa Spraw Zagranicznych pokazały, że 69% Polaków i Polek uważa, że Polska powinna wspomagać rozwój krajów ekonomicznie słabiej rozwiniętych. Przeciwnego zdania było jedynie 19% respondentów i respondentek¹⁰. Jednocześnie zaledwie 12% badanych deklarowało, że w ciągu 2-3 miesięcy poprzedzających badanie zetknęło się z informacjami o pomocy Polski dla innych krajów. W mniejszym stopniu niż w pozostałych grupach wiekowych takie informacje docierały do dwudziestolatków. Można wyciągnąć stąd ostrożny wniosek, że informacje o polskiej współpracy rozwojowej są najsłabiej rozpowszechnione w najmłodszych grupach wiekowych. Warto też wspomnieć, że jedynie 4% respondentów i respondentek zadeklarowało, że było w jakikolwiek sposób zaangażowane w pomoc krajom ekonomicznie słabiej rozwiniętym.

Rozwiązania i wskazówki

1. Władze centralne, politycy i polityczki

• stworzenie dokumentu dotyczącego edukacji globalnej w Polsce, który będzie miał charakter strategiczny i operacyjny: opisanie ogólnych i szczegółowych celów edukacji globalnej w Polsce zgodnie z zapisami Wieloletniego planu współpracy rozwojowej na lata 2021-2030; uwzględnienie ustaleń z porozumienia Ministerstwa Spraw Zagranicznych, Ministerstwa Edukacji Narodowej i Grupy Zagranica z 2011 roku; dokument ten powinien być tworzony w aktywnej współpracy ze stroną społeczną i organizacjami pozarządowymi;
• ponowne przeprowadzenie międzynarodowego audytu edukacji globalnej w Polsce (GENE Peer Review¹¹): przegląd założeń strategicznych, treści programowych i praktycznego wdrożenia tej perspektywy edukacyjnej w szkołach; uwzględnianie wniosków i rekomendacji z przeglądu w przyszłych krajowych dokumentach strategicznych;
• przeanalizowanie i wprowadzenie zmian do podstawy programowej, tak by była ona spójna z celami i zasadami edukacji globalnej: położenie większego nacisku na kształtowanie umiejętności i postaw, takich jak empatia, solidarność, rozumienie globalnych współzależności (w odróżnieniu od obecnego nacisku na przekazywanie wiedzy), uwzględnienie perspektywy globalnej w odniesieniu do treści, które już teraz znajdują się w podstawie programowej;
• ujęcie tematów bezpośrednio związanych z celami zrównoważonego rozwoju i Agendą na rzecz zrównoważonego rozwoju 2030 w podstawie programowej dla szkół podstawowych i ponadpodstawowych;
• uwzględnianie perspektyw pozaeuropejskich, w tym mieszkańców i mieszkanek krajów globalnego Południa, w materiałach edukacyjnych, podręcznikach, scenariuszach lekcji przedmiotowych i sylabusach kursów pedagogicznych (zwłaszcza przy poruszaniu takich tematów, jak kolonizacja, niewolnictwo, globalizacja, handel międzynarodowy, migracje czy zmiany klimatu);
• przygotowanie materiałów, programów edukacyjnych oraz zestawu rekomendacji dotyczących języka¹² dla autorów i autorek podręczników oraz publikacji edukacyjnych, tak by język ten nie wzmacniał stereotypów na temat mieszkańców i mieszkanek krajów globalnego Południa;
• wznowienie i rozbudowanie programu edukacji globalnej realizowanego przez Ośrodek Rozwoju Edukacji, w tym w szczególności reaktywowanie sieci regionalnych koordynatorów i Szkół Liderów Edukacji Globalnej¹³;
• szkolenia dotyczące edukacji globalnej dla nauczycieli i nauczycielek, dzięki czemu kadra pedagogiczna zwiększy wiedzę na temat celów zrównoważonego rozwoju; takie programy szkoleniowe powinny być prowadzone zarówno podczas kształcenia nauczycieli i nauczycielek na uczelniach pedagogicznych, jak i jako kursy doszkalające (zgodnie z ideą uczenia się przez całe życie);
• stałe wzmacnianie potencjału organizacji pozarządowych, które prowadzą edukację globalną.

2. Władze lokalne i inne organy prowadzące szkoły

• wspieranie (także finansowe) szkolnych projektów edukacji globalnej;
• finansowe, merytoryczne oraz motywacyjne wspieranie tych nauczycielek i nauczycieli, którzy realizują z młodymi ludźmi działania z obszaru edukacji globalnej (projekty, cykle lekcji itp.);
• tworzenie środowiska sprzyjającego podejmowaniu lokalnych inicjatyw na rzecz wyzwań globalnych; docenianie inicjatyw tego rodzaju podejmowanych przez młodzież, zarówno w szkole, jak i poza nią;
• konsultowanie planów, budżetów i innych ważnych decyzji związanych z celami zrównoważonego rozwoju z uczniami i uczennicami;
• odwoływanie się do Agendy na rzecz zrównoważonego rozwoju w politykach lokalnych; nawiązywanie współpracy z miejscowymi instytucjami i podmiotami (takimi jak szkoły, biblioteki), by wspólnie działań na rzecz zrównoważonego rozwoju.

3. Dyrektorzy, nauczyciele i nauczycielki oraz inne osoby pracujące w szkole¹⁴

• kształtowanie postaw globalnej solidarności i akceptacji różnorodności kulturowej oraz wzmacnianie umiejętności związanych z rozumieniem współzależności globalnych (gospodarczych, kulturowych i środowiskowych) na wszystkich etapach edukacyjnych, począwszy od przedszkola;
• wprowadzenie tematów ważnych z punktu widzenia edukacji globalnej do programów profilaktyczno-wychowawczych szkół (np. łańcuchy dostaw, zmiany klimatu a migracje, poruszanie trudnych tematów, takich jak konflikty, migracje, pomoc i solidarność międzynarodowa, w rzetelny i kompetentny sposób); uwrażliwianie społeczności szkolnej na to, jaki wpływ mają jednostki na wspomniane procesy i odwrotnie;
• wspieranie i motywowanie wszystkich nauczycieli i nauczycielek, by przynajmniej kilka razy w semestrze w ramach każdego przedmiotu poruszali wątki globalne;
• nawiązywanie współpracy ze szkołami z krajów globalnego Południa za pośrednictwem organizacji, które mają ekspercką wiedzę i doświadczenie w edukacji globalnej oraz międzynarodowej współpracy rozwojowej;
• zachęcanie młodych ludzi do podejmowania inicjatyw szkolnych dotyczących zagadnień globalnych; tworzenie przestrzeni na takie działania w szkole;
• dowartościowanie pracy metodą projektu edukacyjnego oraz wykorzystywanie eksperymentów, by w ciekawy sposób przybliżać młodym ludziom tematykę współzależności globalnych.

4. Uczennice i uczniowie

• uważne i dociekliwe zadawanie pytań, motywowanie nauczycieli i nauczycielek do poruszania na lekcjach tematów, które są interesujące dla młodych ludzi i dotyczą przyszłości, takich jak kryzys klimatyczny, globalne nierówności, pokój, migracje;
• krytyczne analizowanie przekazów medialnych, sprawdzanie innych źródeł, eliminowanie nieprawdziwych i zmanipulowanych informacji;
• promowanie odpowiedzialnej konsumpcji, przeciwdziałania zmianom klimatu i globalnego obywatelstwa w środowisku lokalnym, w tym w rodzinie.

5. Opinia publiczna, w tym rodzice

• pokazywanie młodemu pokoleniu, że jesteśmy częścią globalnej sieci współzależności: interesowanie się wydarzeniami w krajach globalnego Południa na równi z tymi, które dotyczą globalnej Północy; wspieranie działań organizacji humanitarnych i rozwojowych;
• rzetelne informowanie o globalnych współzależnościach w mediach; analizowanie programów wyborczych w kontekście wyzwań globalnych przez dziennikarzy i dziennikarki, zadawanie politykom i polityczkom pytań o sprawy związane z tematyka globalną (także na szczeblu lokalnym).

---

Materiały dodatkowe

1. Global Education Network Europe, The European global education peer review process. National report on Poland, Amsterdam 2009. Dostępny w Internecie: www.gene.eu/s/GE-Poland.pdf.
2. Kantar, Polacy o pomocy rozwojowej. Wyniki badania Kantar Polska dla Ministerstwa Spraw Zagranicznych, gov.pl, Warszawa 2019. Dostępny w Internecie: https://www.gov.pl/
   web/polskapomoc/polacy-o-pomocy-rozwojowej–wyniki-badania-opinii-publicznej.
3. E. Kielak, M. Rybi-Trojanek, Ł. Bartosik, Edukacja globalna w procesie edukacyjnym, Grupa Zagranica, 2020. Dostępny w Internecie: https://zagranica.org.pl/wp-content/uploads/2021/03/
   2020-GZ_edukacja-globalna.pdf.

Publikacje z materiałami edukacyjnymi, polecane programy i projekty

1. Amnesty International, Start the Change: https://amnesty.org.pl/co-robimy/edukacja/start-the-change.
2. Amnesty International, „Wszyscy ludzie rodzą się wolni i równi”: https://amnesty.org.pl/co-robimy/edukacja/wszyscy-ludzie-rodza-sie-wolni-i-rowni.
3. Centrum Edukacji Obywatelskiej, Programy edukacji globalnej: https://globalna.ceo.org.pl.
4. Centrum Edukacji Obywatelskiej, Programy edukacji o migracjach: https://migracje.ceo.org.pl.
5. E-globalna: https://www.e-globalna.edu.pl.
6. Fundacja Human Doc, Wprowadzenie do Global Studies [podręcznik]: http://globalstudies.humandoc.pl.
7. Fundacja WWF Polska, Edukacja: https://www.wwf.pl/edukacja-wwf.
8. Instytut Globalnej Odpowiedzialności, Edukacja globalna: https://igo.org.pl/kategoria/edukacja-globalna.
9. Kupuj odpowiedzialnie, Ekokonsument.pl: https://ekonsument.pl/materialy.html
10. Ośrodek Działań Ekologicznych „Źródła”, Wydawnictwa: https://www.zrodla.org/wydawnictwa.
11. Polska Akcja Humanitarna, Edukacja globalna: https://www.pah.org.pl/zaangazuj-sie/edukacja-globalna.
12. Polska Akcja Humanitarna, Materiały dla szkół: https://www.pah.org.pl/zaangazuj-sie/dla-szkol.