Edukacja przedszkolna

Nasze tezy

• RÓWNE SZANSE dzięki powszechnie dostępnej, nowoczesnej i wysokiej jakości edukacji przedszkolnej.

• KLUCZOWY ETAP rozwoju i sukcesów dziecka? Przedszkole!

• JAKOŚĆ EDUKACJI nie tylko dla osiągnięć szkolnych, ale też dla dojrzałości społeczno-emocjonalnej.

• NIERÓWNY DOSTĘP do przedszkoli (zwłaszcza na wsi) to problem, który chcemy jak najszybciej rozwiązać.

• PODSTAWA PROGRAMOWA wychowania przedszkolnego – do modyfikacji.

• OBOWIĄZEK PRZEDSZKOLNY oraz adekwatne dotacje dla organów prowadzących – to nasz postulat.

Dlaczego zmiana jest konieczna?

W Polsce nie traktuje się wczesnodziecięcej edukacji i opieki – obejmującej dzieci od urodzenia do wieku szkolnego – jako kluczowego okresu dla kształtowania się umiejętności, które zadecydują o jakości kapitału ludzkiego i społecznego. A przecież rozwój gospodarczy zależy również od warunków i możliwości rozwoju, które zapewnimy dzieciom we wczesnych latach dzieciństwa. Wczesne dzieciństwo to wiek, w którym kształtuje się największa część możliwości intelektualnych, emocjonalnych i społecznych dziecka. Kreatywność, wytrwałość, czytanie ze zrozumieniem – to przykłady umiejętności i dyspozycji, które najłatwiej rozwijać we wczesnym dzieciństwie, a które procentować będą całe życie.

Tworzenie sprzyjających warunków rozwoju w tak ważnym dla dziecka okresie przynosi bardzo wyraźne korzyści nie tylko jemu samemu, ale też jego rodzinie, a nawet całemu społeczeństwu. Wczesna edukacja w żłobku i przedszkolu to bowiem jedno z najskuteczniejszych narzędzi wyrównywania szans edukacyjnych i życiowych dzieci. Ważne jest więc, żeby wszystkie dzieci od urodzenia do wieku szkolnego miały zapewniony dostęp do usług edukacyjnych wysokiej jakości. W tej sprawie zgadzają się ze sobą badacze, eksperci i większość decydentów na całym świecie.

W 2019 roku Rada Unii Europejskiej opublikowała rekomendacje w sprawie wysokiej jakości systemów wczesnej edukacji i opieki nad dzieckiem, które obowiązują wszystkie kraje członkowskie, w tym Polskę¹. W dokumencie czytamy między innymi: „Uczestnictwo we wczesnej edukacji i opiece nad dzieckiem przynosi liczne korzyści zarówno dla poszczególnych osób, jak i całego społeczeństwa, począwszy od lepszego poziomu wykształcenia i lepszych wyników na rynku pracy po rzadsze interwencje socjalne i pedagogiczne oraz spójniejsze i bardziej włączające społeczeństwa. Dzieci, które uczestniczyły we wczesnej edukacji przez co najmniej jeden rok, uzyskiwały lepsze wyniki z języka i matematyki w badaniach PIRLS i PISA. Uczestnictwo w wysokiej jakości wczesnej edukacji i opiece nad dzieckiem okazało się również ważnym czynnikiem w zapobieganiu wczesnemu kończeniu nauki”².

Badania nad wczesną edukacją i wymianą dobrych praktyk w tym zakresie od lat prowadzi także OECD³.

Główne problemy

Analizy dotyczące warunków optymalnego rozwoju dziecka zgodnie podkreślają, że możliwie najwcześniejszy i powszechny dostęp do wysokiej jakości edukacji ma zasadnicze znaczenie nie tylko dla dobrego rozwoju dziecka, ale także dla efektywności całego systemu edukacji⁴.

Edukacja przedszkolna jest podstawowym narzędziem wyrównywania nierówności społecznych i szans edukacyjnych. Warunkiem skuteczności takich działań jest jak najwcześniejsze ich rozpoczęcie. Okres do piątego roku życia to najlepszy czas dla wyrównywania różnic spowodowanych warunkami środowiska, w którym wychowywane jest dziecko. Istnieje bowiem ścisła zależność pomiędzy długością pobytu dziecka w przedszkolu a jego karierą szkolną; między metodami pracy z dzieckiem w przedszkolu a nastawieniem do szkoły i wynikami w uczeniu się.

Badania dotyczące związków między uczęszczaniem do przedszkola a umiejętnościami dzieci na progu szkoły podstawowej pokazują, że poziom wskaźników czytania, pisania i umiejętności matematycznych uczniów wzrasta wraz z długością stażu przedszkolnego. Szczególnie widoczne jest to w przypadku dzieci z rodzin o niższym statusie społeczno-ekonomicznym, z niższym poziomem wykształcenia i gorszą sytuacją materialną, mieszkających na wsi. Ale przedszkole wnosi także wartość dodaną w edukacji dzieci z rodzin o wyższym statusie społeczno-ekonomicznym.

Najlepsze wyniki osiągają dzieci, które zaczęły uczęszczać do przedszkola w wieku trzech lat, najsłabsze – te, które rozpoczęły edukację przedszkolną po ukończeniu sześciu lat⁵. Liczy się także to, ile lat dziecko jest w przedszkolu: dzieci, które spędzą w nim trzy lata, mają wyższe osiągnięcia edukacyjne od tych, które są tam rok lub dwa lata. Jak już wcześniej wspomniano, edukacja przedszkolna sprzyja nie tylko rozwojowi poznawczemu, ale także społecznemu i emocjonalnemu.

• Nierówność w dostępie do edukacji przedszkolnej

W Polsce dostęp do edukacji przedszkolnej jest niepełny i nierówny. Wynika to ze zbyt małej liczby placówek na obszarach wiejskich, ale też z rozpowszechnionego przekonania, jakoby dziecko w wieku trzech-czterech lat lepiej się rozwijało, pozostając tylko w środowisku rodzinnym.

Zmiany w systemie oświaty wprowadzone ustawą z 2015 roku przywróciły obowiązek szkolny dla dzieci siedmioletnich oraz zlikwidowały obowiązek przedszkolny dla dzieci pięcioletnich. Pogłębiło to problem dostępności przedszkoli: sześciolatki zostały w przedszkolach, „zabierając” miejsca dla trzy-, cztero- i pięciolatków, zwłaszcza na terenach wiejskich. Dane wskazują, że w 2018 roku na terenach wiejskich prawie 40% dzieci trzy- i czteroletnich nie miało dostępu do wychowania przedszkolnego. Warto też podkreślić, że ograniczenie obowiązku przedszkolnego do dzieci sześcioletnich oraz podniesienie do lat siedmiu wieku rozpoczynania szkoły obniża szanse edukacyjne, zwłaszcza w przypadku dzieci mieszkających na wsi oraz pochodzących z rodzin o niskim kapitale kulturowym.

W opracowanej na zlecenie Ministerstwa Funduszy i Polityki Regionalnej analizie społeczno-gospodarczej wskazuje się na gorszą sytuację dzieci mieszkających na wsi: „Poziom udziału dzieci w wieku 3-5 lat w wychowaniu przedszkolnym systematycznie wzrasta, ale dysproporcje pomiędzy miastem a wsią zmniejszyły się tylko nieznacznie. Podczas gdy w miastach w zasadzie wszystkie dzieci są już objęte wychowaniem przedszkolnym, to na obszarach wiejskich w 2018 r. było to 67% dzieci. Wzrost udziału w edukacji przedszkolnej spowolnił od momentu zniesienia obowiązku przedszkolnego dla pięciolatków. Jeżeli trend wzrostowy będzie się utrzymywał, to do 2024 r. wychowaniem przedszkolnym powinny zostać objęte niemal wszystkie dzieci w kraju, należy jednak sądzić, że będzie to możliwe pod warunkiem kontynuacji inwestycji (w tym w placówki, ale i dostępność transportową) i zachęt na obszarach, na których udział w edukacji przedszkolnej jest niższy, zwłaszcza na obszarach wiejskich”⁶.

Doświadczenia ostatnich lat pokazują, że władze samorządowe doceniają wagę wczesnodziecięcej opieki i edukacji. Jednak przy obecnym poziomie zadłużenia gmin oraz obciążeniu dodatkowymi kosztami związanymi z wprowadzaniem nowej reformy edukacji, nie są one w stanie wygospodarować samodzielnie środków pozwalających na zapewnienie miejsc w przedszkolu wszystkim dzieciom, które rodzice chcieliby tam posłać.

• Niezadowalająca jakość edukacji przedszkolnej

Zgodnie z wynikami światowych badań, wysoka jakość edukacji przedszkolnej jest podstawowym czynnikiem pozwalającym rzeczywiście wyrównywać szanse edukacyjne i dobrze przygotować dzieci do dalszych etapów edukacji⁷. Dobre przygotowanie nauczycieli do pracy z dziećmi przekłada się bezpośrednio na rozwój podstawowych kompetencji dzieci i ich gotowość szkolną.

Programy studiów pedagogicznych przygotowujące nauczycieli przedszkolnych nie uwzględniają najnowszych osiągnięć w zakresie pedagogiki dziecięcej oraz nie rozwijają umiejętności praktycznych nauczycieli i nauczycielek, szczególnie w zakresie wspierania rozwoju społecznego i emocjonalnego dzieci oraz współpracy z rodzicami.

Nie przykłada się wagi do uzupełniania wiedzy teoretycznej o bezpośrednią pracę z dziećmi. Programy nauczania zakładają dramatycznie niską liczbę godzin praktyk i staży studenckich prowadzonych w przedszkolach, pod opieką doświadczonych nauczycielek i nauczycieli.

Brakuje także dyskusji wśród ekspertów, kadry pedagogicznej, rodziców oraz samorządowców na temat jakości edukacji przedszkolnej i jej wizji na XXI wiek. Warto przytoczyć w tym miejscu jeden z zapisów rekomendacji Rady Unii Europejskiej, który zasługuje w tym kontekście na szczególną uwagę: „Usługi wczesnej edukacji i opieki nad dzieckiem muszą być ukierunkowane na dziecko; dzieci uczą się najlepiej w środowiskach, które opierają się na udziale dziecka i zainteresowaniu nauką. Organizacja, wybór zajęć i przedmiotów nauczania są często przedmiotem rozmów między nauczycielami i dziećmi. W ramach usług powinno oferować się bezpieczne, troskliwe i otaczające opieką środowisko oraz zapewniać społeczną, kulturową i fizyczną przestrzeń z szerokim zakresem możliwości, dzięki którym dzieci mogą rozwijać swój potencjał. Usługi te są najlepiej dostosowane do potrzeb, gdy są oparte na podstawowej tezie, że edukacja i opieka są nierozłączne. Należy wyjść z założenia, że dzieciństwo jest wartością samą w sobie i że pierwsze lata życia służą nie tylko przygotowaniu dzieci do szkoły i do dorosłego życia, ale również wspieraniu ich i docenianiu”⁸.

• Aktualnie realizowana podstawa programowa nie odpowiada na wyzwania współczesności, w tym zrównoważonego rozwoju

Podstawa programowa wychowania przedszkolnego marginalnie traktuje treści dotyczące partycypacji i kompetencji związanych z życiem w demokratycznym społeczeństwie. Nie uwzględnia stosowania metod partycypacyjnych i demokratycznych, w tym mających na celu poznanie perspektywy dzieci, a także w zbyt małym stopniu zachęca do poznawania przez dzieci własnych praw w trakcie codziennej pracy pedagogicznej.

Praktyka realizacji podstawy programowej znikomą wagę przywiązuje do zajęć poza budynkiem przedszkolnym i nie docenia znaczenia wpływu środowiska naturalnego na zdrowie i wszechstronny rozwój dzieci, co zwłaszcza po pandemicznym zamknięciu ma ogromne znaczenie.

Powszechnie stosowane są metody wypełniania kart pracy z podręczników. Dzieci nie doświadczają, nie badają, nie mają okazji do planowania i realizowania zadań w zespole. Nie rozwijają postaw proaktywnych, samodzielnego podejmowania decyzji, ani przedsiębiorczości.

Znana od lat (i wymieniona w podstawie programowej) metoda projektów badawczych, doskonale wypełniająca wszystkie wczesnodziecięce potrzeby rozwojowe, nadal jest stosowana marginalnie, głównie z powodu niechęci i nieprzygotowania nauczycieli.

Podstawa programowa wychowania przedszkolnego nie jest punktem odniesienia w codziennej pracy nauczycieli i nauczycielek przedszkoli – zamiast na niej, koncentrują się na realizacji zadań określonych w podręcznikach, będących uproszczonymi zestawami zadań do wypełnienia przez nauczyciela i dzieci.

Rozwiązania i wskazówki

1. władze centralne, politycy i polityczki

Edukacja przedszkolna powinna być dostępna dla każdego dziecka

• Konieczne jest wprowadzenie obowiązku przedszkolnego od trzeciego roku życia, równolegle z dotacją oświatową na edukację przedszkolną.

• Konieczna jest rzeczywista dywersyfikacja usług przedszkolnych, pozwalająca samorządom na upowszechnienie edukacji przedszkolnej.

• Konieczne jest zaplanowanie działań, które doprowadzą do zmian w ustawie oświatowej: wprowadzenia obowiązku edukacji przedszkolnej dla trzy-, cztero- i pięciolatków oraz przywrócenia obowiązku szkolnego dla sześciolatków.

Inne formy wychowania przedszkolnego, zwane małymi przedszkolami lub ośrodkami przedszkolnymi, weszły do ustawy o systemie oświaty w 2007 roku. Zakładano, że będą to formy organizacyjnie lepiej dopasowane do potrzeb środowisk wiejskich, aniżeli klasyczne przedszkola. Mniejsza liczba dzieci, wyłącznie funkcja edukacyjna, bliska współpraca z rodzicami i mniejsze wymogi organizacyjne miały pozwolić gminom wiejskim na tworzenie elastycznych rozwiązań dopasowanych do ich potrzeb i możliwości. Jednak rozporządzenia do ustawy, wprowadzające wymogi organizacyjne niewiele niższe niż te obowiązujące przedszkola, sprawiły, że inne formy coraz mniej się różnią od klasycznych przedszkoli.

Konieczne jest powrót do idei „innych form” i ich uelastycznienie tak, by gminy mogły je dopasować do swoich potrzeb i możliwości. Wymaga to nowych rozporządzeń, zwłaszcza dotyczących zmniejszenia liczby dzieci w grupie (nie powinna być większa niż piętnaścioro dzieci), uproszczenia przepisów budowlanych i sanepid, zapewnienia dodatkowego doskonalenia dla nauczycieli (zwłaszcza w pracy z grupą różnowiekową, współpracy z rodzicami, wyrównywania szans edukacyjnych). Konieczna jest także analiza wpływu projektu rozporządzenia MEN z sierpnia 2017 w sprawie rodzajów innych form wychowania przedszkolnego⁹.

Podstawa programowa dla przedszkoli powinna odpowiadać na wymogi zrównoważonego rozwoju

• Podstawa programowa powinna zawierać wytyczne dotyczące ułatwienia przejścia małych dzieci ze środowiska rodzinnego do żłobka, ze żłobka do przedszkola, a potem z przedszkola do szkoły podstawowej. Dobra adaptacja do nowego środowiska ma kluczowe znaczenie dla sukcesu edukacyjnego dzieci. Bardzo ważne jest także zapewnienie rodzicom możliwości autentycznej współpracy z placówkami opiekuńczo-edukacyjnymi, a także zagwarantowanie partycypacji dzieci.
• Rozwijanie postaw społecznych i obywatelskich można rozpocząć już w przedszkolu. Podstawa programowa powinna zakładać wprowadzanie do procesu wychowania wartości demokratycznych, w tym gwarantować prawa oraz rzeczywisty udział i głos dzieci w codziennym życiu przedszkolnym. Wymaga to odpowiedniego przygotowania nauczycieli i nauczycielek oraz prowadzenia ciągłego dialogu z rodzicami i dziećmi.
• Podstawa programowa powinna stwarzać możliwości oraz zachęcać do realizowania treści edukacyjnych poza budynkiem przedszkola, w terenie i wśród natury. Codzienne wyjście na dwór (poza wyjątkowymi sytuacjami — podobnie jak w krajach skandynawskich) powinno być stałym elementem przedszkolnej edukacji. Umożliwia to także rozwijanie wątków ekologicznych, klimatycznych i zdrowotnych, w tym budowanie nawyku aktywności fizycznej i dbania o własne zdrowie. Należy też wyraźniej uwzględnić te elementy, które bezpośrednio wiążą się z wyzwaniami XXI wieku, takie jak współpraca, rozwiązywanie problemów, dzielenie się z innymi, rozwiązywanie konfliktów, samoregulacja czy umiejętności adaptacyjne.

Edukacja przedszkolna powinna być wysokiej jakości

• Konieczne jest poszerzenie programów kształcenia nauczycieli między innymi o nowe podejścia, tematy i metody pracy. W szczególności dotyczy to następujących obszarów:
•  adaptacji/przejścia dziecka ze środowiska domowego do edukacyjnego;
•  rozwijania samodzielności, sprawczości, myślenia krytycznego u dzieci;
•  budowania poczucia własnej wartości; rozwijania umiejętności współpracy;
•  współpracy z rodzicami i środowiskiem lokalnym;
•  pracy z grupą różnowiekową;
•  korzystania z nowych technologii.

2. władze lokalne i inne organy prowadzące szkoły

• Konieczne jest zapewnienie nauczycielom dostępu do nowoczesnych metod pracy z dziećmi — na przykład poprzez bezpłatny, obowiązkowy udział w szkoleniach doskonalących — uwzględniający również bogatą ofertę szkoleniową proponowaną przez organizacje pozarządowe.
• Istotne jest przygotowanie narzędzi szkoleniowych i ewaluacyjnych, które pozwolą władzom samorządowym w większym stopniu wpływać na jakość edukacji przedszkolnej w swoich placówkach.
• Stworzenie dostępnego dla wszystkich atlasu dobrych praktyk i nowoczesnych rozwiązań edukacyjnych realizowanych przez przedszkola i gminy.

3. dyrektorzy, nauczyciele i nauczycielki oraz inne osoby pracujące w szkole

• Przygotowanie nowej podstawy programowej edukacji przedszkolnej powinno nastąpić partycypacyjnie, we współpracy z ekspertami, kadrą pedagogiczną, przedstawicielami samorządu i rodziców.
• Warto podjąć wspólnie działania, by wprowadzić innowacje pedagogiczne, pomagające dzieciom w odzyskiwaniu radości życia po stresie związanym z pandemią (np. zajęcia w środowisku naturalnym).

4. opinia publiczna, w tym rodzice

• Rodzice muszą mieć większy wpływ na program pracy z dziećmi i działania przedszkoli.
• Prowadzenie działań skierowanych do opinii publicznej, w tym zwłaszcza rodziców i dziadków, przypominając o wymiernych korzyściach z edukacji przedszkolnej.

Przypisy

Opracowanie: Teresa Ogrodzińska (Fundacja Rozwoju Dzieci im. Jana Amosa Komeńskiego)

Konsultacje: Alicja Pacewicz