Edukacja małego dziecka

Nasze tezy

ROZWÓJ dziecka zależy od tego, jak zorganizowane są wczesna edukacja i opieka.

OPIEKA to nie wszystko – praca z małym dzieckiem to przede wszystkim wychowywanie i edukacja.

ŻŁOBKI I PRZEDSZKOLA dla każdego! By wyrównywać szanse i włączać dzieci z różnymi potrzebami.

Dlaczego zmiana jest konieczna?

Niedocenianie roli edukacji wczesnodziecięcej – rozumiana jest jako koszt opieki, a nie inwestycja w rozwój. Sektor opieki nad dziećmi nie jest systematycznie i centralnie dofinansowywany. Opieka nad dziećmi znajduje się w obszarze wsparcia rodziny, a nie edukacji.
Zapisy z ustawy wskazują na małą uważność na dzieci i ich potrzeby – koncentrują się na przepisach, a nie na potrzebach dzieci, wynikających z ich rozwoju. Podczas nadzoru nad placówkami kontrolowane są głównie kwestie wyposażenia, zagospodarowania przestrzeni oraz sprawy formalne związane z przygotowaniem zawodowym wychowawców. Tymczasem kwestie związane z zapewnieniem dostępności do placówek muszą koniecznie łączyć się z dbaniem o jakość opieki i edukacji.
Ewidentnie zauważalna jest korelacja pomiędzy przyrostem naturalnym, a dostępnością do usług wczesnej edukacji i opieki. Ta zależność została szeroko zaprezentowana podczas konferencji Unii Europejskiej Parental Childcare and Employment Policy: Collision or Complementarity. Jako przykład wskazano Francję, Finlandię i Hiszpanię. Obliczono, że w Hiszpanii wzrost odsetka dzieci uczęszczających do żłobka o 1% zwiększa prawdopodobieństwo urodzenia dziecka o 5%. Badania statystyczne w Norwegii udowodniły, że wzrost odsetka dzieci uczęszczających do żłobków i przedszkoli z 0 do 60% skutkuje wzrostem współczynnika dzietności ogólnej o 0,5–0,7 dziecka na kobietę.
Od 2011 roku edukacja małego dziecka stała się zadaniem realizowanym w ramach resortu Ministerstwa Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej. Równocześnie stała się zdaniem samorządów lokalnych, w związku z tym można zaobserwować znaczące różnice pomiędzy poszczególnymi miastami w sposobie zorganizowania, prowadzenia nadzoru i finansowania placówek organizujących opiekę i edukację małego dziecka. Bardzo duże zróżnicowanie organizacji sektora opieki i edukacji jest widoczne szczególnie przy porównaniu dużych aglomeracji miejskich — gdzie funkcjonuje wiele placówek publicznych, a te niepubliczne często są dotowane dodatkowo przez samorządy — z małymi miastami i wsiami, gdzie opieka sektora wczesnej edukacji i opieki praktycznie nie istnieje, a jeśli już, to powstają placówki prywatne; są one sporadycznie dotowane przez lokalne samorządy, a ich opłaty stają się barierą dla większości rodziców.
Temat edukacji wczesnodziecięcej interesuje badaczy zagranicznych od wielu lat; w Polsce większość badań prowadzonych w tym obszarze dotyczy kwestii zebrania danych ilościowych, choć ostatnio w literaturze przedmiotu można odnaleźć pojedyncze badania jakościowe, m.in. L. Telki, O. Wysłowskiej, K. Sadowskej czy K. Kuszak oraz liczne publikacje członków Fundacji Rozwoju Dzieci im. Jana Amosa Komeńskiego. W literaturze obcojęzycznej można znaleźć wiele badań wskazujących na ekonomiczne korzyści inwestowania we wczesną opiekę i edukację, m.in. badania Jamesa Josepha Heckmana, laureata nagrody Nobla. Wykazał on, że wczesna edukacja i opieka dobrej jakości to narzędzia polityki społecznej, które jako jedne z nielicznych naprawdę zwiększają ekonomiczne i społeczne szanse środowisk defaworyzowanych. Noblista obliczył, że każdy dolar zainwestowany we wczesną edukację i opiekę nad dziećmi z rodzin z trudnościami zwróci się w przyszłości sześciokrotnie. Heckman twierdzi, że na żadnym etapie edukacji nie otrzymamy aż tak wysokiej stopy zwrotu zainwestowanych funduszy. Jego zdaniem im później te działania zostają wprowadzone, tym korzyści z nich są mniejsze .
Do podobnych wniosków doszli eksperci z NESSE (Network of Experts in Social Sciences of Education and Training). W raporcie Early Childhood Education and Care uznano, iż z ekonomicznego punktu widzenia inwestowanie we wczesną edukację i opiekę jest bardziej opłacalne niż inwestowanie na innych (późniejszych) etapach edukacji. Podczas światowej konferencji UNESCO w 2010 roku w Moskwie także zwrócono uwagę na długoterminowe korzyści ekonomiczne płynące z inwestowania w usługi dla najmłodszych, związane z ochroną zdrowia, bezpieczeństwem, wychowaniem, wyrównaniem szans życiowych i edukacją. Podczas tej konferencji wielu przedstawicieli sektora ekonomicznego podkreślało wysoką stopę zwrotu finansowego dla państw inwestujących w usługi opiekuńczo-edukacyjne.
Eksperci z HighScope Educational Research Foundation pokazują, że wczesna edukacja, rozpoczęta przed piątym rokiem życia, przeciwdziała wykluczeniu społecznemu, pomaga kształtować relacje, zwiększa szanse na rynku pracy.
W Polsce nie ma systemowego programu wsparcia rozwoju placówek opieki nad dziećmi do lat trzech. Tworzenie miejsc opieki wspiera rządowy program Maluch+, który istotnie wpływa na wzrost liczby miejsc w placówkach samorządowych i niepublicznych. Jest to jednak konkurs. Jednakże znacząca liczba miejsc opieki nad dziećmi do lat trzech to miejsca w placówkach niepublicznych, które – w przeciwieństwie do szkół i przedszkoli – nie otrzymują na opiekę nad dziećmi dotacji czy subwencji, finansując swoje funkcjonowanie jedynie z czesnego. Niektóre z gmin dofinansowują takie formy opieki, mieści się to jednak w lokalnych politykach i planach finansowych jednostek samorządu terytorialnego. W efekcie sytuacja placówek dla dzieci do lat trzech jest inna niż przedszkoli, które otrzymują stałe wsparcie z samorządu.
Ważnym argumentem w dyskusji na temat wczesnej opieki i edukacji jest stopa zatrudnienia kobiet i równość na rynku pracy. Badania OECD i Unii Europejskiej wskazują, że obecność w gospodarstwie domowym małych dzieci wpływa na aktywność zawodową ich rodziców, a w szczególności matek. Dobrym przykładem są tu kraje skandynawskie, gdzie kobietom najłatwiej jest łączyć role rodzinne z pracą zawodową. W Polsce kobiety z gospodarstw domowych z małymi dziećmi rzadziej podejmują aktywność zawodową niż inne, mieszkające z dziećmi powyżej trzeciego roku życia. Dominuje bowiem model rodziny, w którym to kobieta rezygnuje z aktywności zawodowej na rzecz opieki nad dziećmi. Badanie Diagnozy Społecznej z 2009 roku pokazało, że o ile większość osób w Polsce uważa, iż kobieta i mężczyzna, którzy nie posiadają dzieci, mogą być tak samo aktywni zawodowo, to w przypadku kobiety i mężczyzny, którzy posiadają dzieci do lat trzech, uważa się, że to kobieta powinna zrezygnować z aktywności zawodowej na rzecz rodziny. W sytuacji, gdy dzieci są w wieku od trzech do sześciu lat, za najlepsze rozwiązanie uznaje się niepełny wymiar czasu pracy kobiet. W badaniach sektora ekonomicznego odnotowuje się, że matka, która szybko wraca do pracy, w przyszłości rzadziej korzysta z pomocy społecznej i rzadziej jest bezrobotna. Zazwyczaj jest osobą aktywną, płacącą podatki i wspierającą gospodarkę kraju. Polska należy do krajów, w których wskaźnik zatrudnienia kobiet jest jednym z najniższych w Unii Europejskiej. Wiek potomstwa nie ma jednak wpływu na wskaźnik aktywności zawodowej mężczyzn, który jest stale wyższy, niż w przypadku kobiet. Zdaniem członków Komisji Europejskiej rezygnacja z pracy zawodowej kobiet częściowo wynika z braku oferty w zakresie instytucjonalnej opieki nad małym dzieckiem. Według raportu OECD Starting Strong 2017, w Danii, Holandii, Luksemburgu, Portugalii, Słowenii i Szwajcarii zatrudnienie kobiet w wieku od 15 do 64 lat, których najmłodsze dziecko ma mniej niż trzy lata, jest najwyższe; właśnie w tych krajach stosunkowo dużo dzieci korzysta z usług placówek opiekuńczych dla najmłodszych.

Główne problemy

Celem działania powinna być nie tylko zmiana praktyk, ale przede wszystkim – pojmowania i rozumienia dobrej jakości wczesnej edukacji, opieki i wychowania.
Miejsca w placówkach powinny być bardziej dostępne – powinno być ich więcej, szczególnie w małych miejscowościach i na wsiach. Powinny również być w zasięgu możliwości finansowych jak największej liczby rodzin. To drugie będzie możliwe tylko wtedy, jeśli placówki będą – podobnie jak przedszkola i szkoły – otrzymywać środki publiczne na funkcjonowanie, a dzięki temu czesne za pobyt dziecka ulegnie obniżeniu.
Istotny też jest sam klimat tych miejsc. Powinny być budowane na relacji oraz poczuciu bezpieczeństwa.
Należy także doprecyzować kwestie wymagań wobec pracowników placówek. Przepis, w którym do pracy dopuszcza się osoby nieposiadające formalnych kwalifikacji, a jedynie doświadczenie w opiece nad dziećmi, powinien zostać usunięty. Same wymagania wobec kandydatów do zawodu także powinny zostać zaktualizowane tak, aby w przygotowaniu zawodowym znajdowało się więcej treści i praktyki, związanych z rozwojem dziecka i metodami pracy odpowiednio dostosowanymi do danej grupy wiekowej.
Ten sektor kategorycznie wymaga nie tylko dofinansowania, ale przede wszystkim – stworzenia polityki edukacyjnej.
Bezwzględnie należy dążyć do realizacji „celu barcelońskiego”, który wymagał zapewnienia zinstytucjonalizowanej opieki dla 33% dzieci w wieku poniżej trzech lat.

Rozwiązania i wskazówki

1. władze centralne, polityki i polityczki

Praca z dziećmi do lat trzech powinna znaleźć się w resorcie edukacji. Powinny także towarzyszyć jej równe standardy, obowiązujące w całym kraju. Podobnie jak edukacja szkolna, edukacja dzieci do lat trzech powinna zostać objęta subwencją oświatową.
Należy zwrócić uwagę na niski prestiż społeczny zawodu opiekuna pracującego w żłobku. Powszechne jest postrzeganie zawodu opiekuna małego dziecka jako zadania, które może realizować każdy. Ten stereotyp wspiera dodatkowo zapis ustawy z 2011 roku dający uprawnienia do pracy w żłobku osobom z rocznym doświadczeniem w pracy z dziećmi poniżej trzeciego roku życia. Brak wymogów związanych z podnoszeniem kwalifikacji, niskie uposażenie oraz brak prestiżu zawodowego osób pracujących na stanowisku opiekuna dziecięcego, powodują u nich ograniczenie motywacji i wiary we własne możliwości. Często opiekunowie i opiekunki nie mają podstawowej wiedzy z zakresu rozwoju dziecka w danej grupie wiekowej, nie znają również metod i form pracy z takimi dziećmi. Nie wynika to z braku formalnych kwalifikacji do wykonywania zawodu opiekuna, ale z niewłaściwego przygotowania. Warto podjąć dyskusję na temat zmian w programach kierunków studiów i kursów przygotowujących opiekunów do pracy w żłobkach. Należy zastanowić się nad refleksyjnym podejściem do realizowanych przez opiekunów i opiekunki zadań.
Jakości funkcjonowania placówki nie można zapewnić tylko poprzez wprowadzenie przepisów prawnych; należy określić warunki, których spełnienie pozwoli osiągnąć oczekiwany efekt. Obecny brak kontekstualnych wymagań związanych z organizacją opieki i edukacji dla dzieci poniżej trzeciego roku życia można uznać za jeden z największych problemów całego systemu. Warto zastanowić się nad wprowadzeniem pomiaru oddziaływań instytucjonalnych, na wzór tych stosowanych w Europie Zachodniej czy USA. Powinien on odpowiadać polskiemu kontekstowi społeczno-kulturowemu i uwzględniać specyfikę każdej placówki. Jego opracowanie wymaga niezwykłej ostrożności i krytycznej refleksji dotyczącej założeń kulturowych danego obszaru badawczego. Uważamy jednak, że takie narzędzie powinno być naturalnym kontinuum wprowadzonych w 2011 roku zmian legislacyjnych.

2. władze lokalne i inne organy prowadzące szkoły

Tworzenie lokalnych polityk i systemów wsparcia. W kwestii systemów wsparcia dobrym przykładem jest Warszawa, dofinansowująca placówki prywatne, działające na zasadach niepublicznych. Brak jest jednak w tym systemie określenia standardów opieki, bazujących na założeniu, że wczesna edukacja jest właśnie edukacją, a nie jedynie opieką.

3. dyrektorzy, nauczyciele i nauczycielki oraz inne osoby pracujące w szkole

Zmiana zaczyna się od dołu. Placówki, które funkcjonują w sposób przyjazny dla rodzica i dziecka, najlepiej popularyzują samą ideę wczesnej edukacji.
Prowadzący placówki powinni także zwracać większą uwagę na kompetencje miękkie pracowników oraz kłaść nacisk na ich rozwój.

Materiały dodatkowe

A.Baranowska-Rataj, A. Matysiak, Czy znamy lekarstwo na niską dzietność. Wyniki międzynarodowych badań ewaluacyjnych na temat polityki rodzinnej, „Polityka Społeczna” 2012 r., nr 47

J Czapiński, T. Panek, red., Diagnoza społeczna 2009. Warunki i jakość życia Polaków. Rada Monitoringu Społecznego, Warszawa 2009 r. [dostęp: 10.05.2021 r.]. Dostępne w internecie: http://www.diagnoza.com/pliki/raporty/Diagnoza_raport_2009.pdf

Heckman, D. Masterov, The productivity argument for investing in young children, „Working Paper 5”, Invest in Kids Working Group, Committee for Economic Development, Chicago, 4 października 2004 r.

Heran, „Family policy and forms of support of childcare in France”. Wystąpienie podczas konferencji Parental Childcare and the Employment Policy: Collision or Complementarity, Praga 2009 r.

Kaga Y., Bennett J., Moss P., Caring and learning together. A crossnational study on the integration of early childhood care and education within education, UNESCO, Paryż 2010 r. [dostęp: 10.05.2021 r.]. Dostępne w internecie: https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000187818

Penn, Early Childhood education and care – key lessons from research for policy makers. An independent report submitted to the European Commission by the NESSE network of experts. Bruksela 2009 r. [dostęp: 10.05.2021 r.]. Dostępne w internecie: http://www.nesse.fr/nesse/ activities/reports/ activities/reports/ecec-report-pdf

Komisja Europejska, Wczesna edukacja i opieka nad dzieckiem: zagwarantujmy wszystkim dzieciom w UE dobry start w przyszłość. Komunikat Komisji. (KOM(2011)66), Bruksela 2011 r. https://eurlex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=COM:2011:0066:FIN:PL:PDF

OECD, Starting Strong 2017, Key OECD Indicators on Early Childhood Education and Care, [dostęp: 10.05.2021 r.]. Dostępne w internecie: https://www.oecd.org/education/ starting-strong-2017-9789264276116-en.htm

Perry Preschool Project: https://highscope.org/perry-preschool-project/

Sieć NESSE: http://www.nesse.fr/ nesse/nesse_top/nesse/view

Opracowanie: Iga Kazimierczyk, Marta Pacholczyk-Sanfilippo

Konsultacje: Anna Stokowska, Alicja Pacewicz