Do: Ministerstwo Funduszy i Polityki Regionalnej, Katarzyna Pełczyńska-Nałęcz, Jan Szyszko
Ministerstwo Edukacji Narodowej, Barbara Nowacka, Joanna Mucha
Organizacje społeczne z nadzieją przyjęły informację o rewizji Krajowego Planu Odbudowy oraz zaproszeniu do udziału w konsultacjach społecznych w tej sprawie. Niestety w projekcie rewizji planu nie znalazły się żadne propozycje modyfikacji, które pozwoliłyby uwzględnić wsparcie edukacji i kompetencji młodych ludzi. Ministerstwo Edukacji Narodowej nie znalazło się nawet na liście instytucji, których rewizja dotyczy, nie zaproponowano także żadnych nowych działań operacyjnych w obszarze oświaty do realizacji przez organy prowadzące i/lub organizacje pozarządowe. Postulujemy usunięcie tego braku poprzez uzupełnienie KPO o dodatkowe interwencje w obszarze edukacji komponentach A („Odporność i konkurencyjność gospodarki”) i C („Transformacja cyfrowa”), a także uwzględnienie wymiaru edukacyjnego w pozostałych komponentach KPO.
Polski system oświaty wchodzi właśnie w okres transformacji i wymaga dodatkowego wsparcia. Pozwoli to zmienić model nauczania z tradycyjnego na bardziej nowoczesny i lepiej odpowiadający potrzebom młodych ludzi, społeczeństwa i gospodarki. Jesteśmy gotowi spotkać się z przedstawicielami Ministerstwa Funduszy i Polityki Regionalnej i Ministerstwa Edukacji Narodowej, by wspólnie zastanowić się, jakie są realne możliwości nadrobienia “edukacyjnej luki” w KPO.
Uzasadnienie postulatu
Edukacja to obszar o fundamentalnym znaczeniu – trudno sobie bez niej wyobrazić transformację klimatyczną, cyfrową i zwiększanie odporności społecznej czy zdrowotnej. Oświata wymaga dziś wsparcia nie tylko ze względu na lukę edukacyjną wynikającą z pandemii i tzw. “reform” z ubiegłych lat, ale także ze względu na pilną potrzebę zmiany sposobu nauczania i uczenia się w XXI wieku. Tymczasem edukacja i umiejętności zostały potraktowane w KPO wybiórczo i płytko.
W zaplanowanych działaniach nie widać głębszych interwencji w obszarze edukacji. To trudno zrozumieć, nawet jeśli horyzont czasowy KPO jest krótki, a efekty działań edukacyjnych muszą być odroczone w czasie. Oczekiwania społeczne dotyczące modelu edukacji są od kilku lat wyraźnie artykułowane, między innymi w Obywatelskim Pakcie dla Edukacji, zaś demokratyczna zmiana władz na szczeblu centralnym oraz okres po wyborach samorządowych to dobry moment, by skorygować kierunki pracy szkoły w odpowiedzi na nowe wyzwania współczesnej gospodarki, życia społecznego, w tym wyzwania migracyjne, a wreszcie – problemy bezpieczeństwa Polski, Europy i świata.
W rozporządzeniu Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) z 12 lutego 2021 r., ustanawiającym Instrument na Rzecz Odbudowy i Zwiększania Odporności czytamy m.in.: “Reformy i inwestycje w następne pokolenie, dzieci i młodzież mają zasadnicze znaczenie dla promowania edukacji i umiejętności, w tym umiejętności cyfrowych, podnoszenia umiejętności, przekwalifikowywania się i zmiany kwalifikacji ludności aktywnej zawodowo, programów integracji osób bezrobotnych, polityki inwestowania w dostęp i możliwości dla dzieci i młodzieży w dziedzinie edukacji, zdrowia, żywienia, zatrudnienia i mieszkalnictwa oraz polityk skutecznie przeciwdziałających powstawaniu luki pokoleniowej zgodnie z celami gwarancji dla dzieci i gwarancji dla młodzieży.”
W artykule 3 wyraźnie wskazano, że instrument powinien odnosić się do sześciu filarów o znaczeniu europejskim, z których jeden to właśnie “polityki na rzecz następnego pokolenia, dzieci i młodzieży, takie jak edukacja i umiejętności”. KPO odnosi się do tego filaru w niedostatecznym stopniu, a interwencje w edukację są uwzględnione tylko w dwóch komponentach (A i C), i to w sposób punktowy.
W Umowie Partnerstwa czytamy, że jednym z działań w obszarze “Edukacja, kształcenie, umiejętności” będzie “Zmiana tradycyjnych modeli nauczania (nacisk na wykorzystywanie w większym stopniu nowoczesnych technologii)”, a wśród oczekiwanych rezultatów wymienia się: “Rozwój kompetencji miękkich i proinnowacyjnych uczniów • Rozwój kompetencji w obszarach kluczowych dla gospodarki • Większy udział osób dorosłych, które się kształcą i podnoszą swoje umiejętności”.
Krajowy Plan Odbudowy oraz Umowa Partnerstwa wyraźnie zakładały dostosowanie systemu edukacji do potrzeb nowoczesnej gospodarki oraz wzmocnienie kompetencji związanych z LLL (life long learning). W rozwiązaniach proponowanych w KPO tego nie widać.
Propozycje modyfikacji KPO w obszarze edukacji
Oto kluczowe propozycje uzupełnień i modyfikacji KPO w obszarze edukacji. Ich wdrożenie pozwoli wzmocnić prorozwojowy potencjał placówek i instytucji edukacyjnych, wyrównać szanse grup defaworyzowanych, otworzyć drogę do awansu społecznego i kariery zawodowej w najbardziej przyszłościowych sektorach gospodarki.
- Edukacja w każdym komponencie KPO jako warunek transformacji
Polska szkoła powinna przygotowywać do transformacji – zielonej, cyfrowej, społecznej i gospodarczej. Aby to było możliwe, pilnego systemowego wzmocnienia wymagają zasoby szkoły i kompetencje nauczycielek/li i kadry zarządzającej. W ramach każdego z komponentów KPO (A, B, C, D – i w pewnym zakresie także E) należy wyasygnować odpowiednie środki na wsparcie pracy placówek edukacyjnych. Ich zadaniem powinno być kształcenie kompetencji kluczowych i uniwersalnych, powiązanych z kolejnymi komponentami KPO i de facto warunkujących transformację w tych obszarach (np. edukacja o klimacie, wodzie i bioróżnorodności jako warunek efektywności i trwałości zielonej transformacji). Dotyczyć to musi wszystkich etapów nauczania (edukacja wczesna, przedszkolna, podstawowa, średnia i edukacja dorosłych) i wszystkich przedmiotów (ogólnych i zawodowych). Placówki szkolne będą mogły funkcjonować także jako ogólnodostępne centra LLL – takie poszerzenie ich roli uzasadniają także zmiany demograficzne, zwłaszcza na terenach wiejskich i w małych miastach.
Środki te powinny trafić przede wszystkim do organów samorządowych na poziomie wojewódzkim, powiatowym i gminnym, a także organizacji społecznych, z nastawieniem na budowanie nauczycielskich wspólnot praktyki w szkołach oraz wymianę modeli pracy i dobrych praktyk (w szkole, gminie, regionie i Polsce), a nie indywidualne szkolenia.
Konkretne propozycje dotyczą komponentów A i C, w których już znalazły się bezpośrednie, choć niewystarczające odniesienia do edukacji.
- Kompetencje kluczowe i uniwersalne (rozszerzenie komponentu A)
W KPO brak działań rozwijających kompetencje kluczowe i uniwersalne, takich jak współpraca, rozwiązywanie problemów, krytyczne myślenie, innowacyjność i inne. Nie widać reformy wspierającej LLL na poziomie edukacji ogólnej, a przecież dzisiejsza polska szkoła nie uczy, jak się uczyć, nie rozwija kompetencji kształcenia się przez całe życie i gotowości do rekwalifikacji. Tymczasem w edukacji ogólnej, na etapie szkoły podstawowej, dominuje przestarzały sposób nauczania, polegający na „podawaniu” niepowiązanych ze sobą wiadomości z różnych przedmiotów, w sztywnym systemie krótkich lekcji, prowadzonych tradycyjnymi metodami, z ocenami na stopień i rywalizacją jako podstawowymi narzędziami motywowania do nauki.
Istnieje zatem konieczność uzupełnienia komponentu A o interwencje w obszarze edukacji ogólnej. Adaptacyjność, elastyczność, gotowość do uczenia się przez całe życie, umiejętność rozpoznawania problemów w swoim otoczeniu i miejscu pracy, a także szukania nowych rozwiązań (samodzielnie i we współpracy z innymi), zdolność funkcjonowania w środowisku wielokulturowym, krytyczne myślenie czy sprawczość to złożone postawy, które kształtowane muszą być od samego początku edukacji. Nie da się ich “douczyć” dopiero na etapie szkolnictwa ponadpodstawowego lub na kursach zawodowych, które dotyczą wąskich, specjalistycznych umiejętności.
Priorytet “kadry dla nowoczesnej gospodarki” powinien więc zostać uzupełniony o działania wspierające całościową reformę edukacji, w powiązaniu z planowanymi zmianami podstawy programowej czy zasad oceniania, a także z rozwijaniem strategii pracy z uczniami z doświadczeniem migracji oraz przygotowaniem kadry i uczniów do nauki i pracy w środowisku wielokulturowym. Interwencje te podniosłyby umiejętności nauczycieli/lek w kształceniu kompetencji kluczowych i przekrojowych na lekcjach wszystkich przedmiotów, zajęciach międzyprzedmiotowych i w codziennym funkcjonowaniu szkoły, w tym – w wykorzystywaniu na szerszą skalę metody zespołowego projektu edukacyjnego (od przedszkola w całym procesie LLL).
- Nowoczesna edukacja zawodowa blisko uczniów i uczennic (modyfikacja komponentu A)
Propozycje inwestycji w obszarze “Wsparcia rozwoju nowoczesnego kształcenia zawodowego, szkolnictwa wyższego oraz uczenia się przez całe życie” obejmują stworzenie 120 branżowych centrów umiejętności (BCU), ogólnopolski konkurs PolSkills oraz koordynację działań w regionach. KPO zawiera trafną diagnozę potrzeb, jednak planowane interwencje są niewystarczające.
Absolwentom szkolnictwa zawodowego brakuje nie tylko specjalistycznych umiejętności zawodowych, ale wspomnianych wyżej umiejętności uniwersalnych oraz gotowości i nawyku zdobywania nowych kwalifikacji. Kształtowanie tych bazowych kompetencji musi zacząć się dużo wcześniej. BCU nie spełnią swej roli, jeśli nie trafią na “popyt” ze strony ludzi (młodych i starszych), nieprzygotowanych do zdobywania nowych umiejętności czy rekwalifikacji.
Dodatkowo konieczna jest modyfikacja modelu BCU, tak by wspieranie ścieżki zawodowej odbywało się jak najbliżej uczniów i uczennic, czyli przede wszystkim w szkołach i lokalnych instytucjach, a także w formie indywidualnego doradztwa i kursów online. Potrzebna jest zdecentralizowana sieć instytucji doradztwa i rozwoju zawodowego – z wykorzystaniem istniejących miejsc, budynków i ludzi (w tym: szkoły branżowe, najlepsze centra doradztwa i doskonalenia zawodowego, szkoły wyższe, centra nauki, parki naukowo-technologiczne, fablaby).
- Powszechna dostępność wczesnej edukacji i opieki (modyfikacja komponentu A)
Jednym z celów komponentu A jest “zwiększenie dostępności terytorialnej instytucji opieki nad dziećmi do lat 3 (żłobków, klubów dziecięcych i dziennych opiekunów).” Niska ich dostępność wynika głównie z faktu, że ta działalność nie została dotąd systemowo objęta dotacjami/subwencjami. Zaplanowane w KPO dodatkowe miejsca opieki dla dzieci rozwiążą problem jedynie w niewielkim stopniu i na krótko. Śladem krajów zachodnich należałoby raczej przyjąć, że praca z małymi dziećmi to także edukacja i że powinna ona być powszechnie dostępna. Tymczasem praca z małym dzieckiem traktowana jest w KPO wyłącznie jako mechanizm wsparcia rodziny i rynku pracy, a nie procesu edukacji.
Trudno także zrozumieć, dlaczego w KPO z pola widzenia zniknęły przedszkola (pojawiają się jedynie w komponencie cyfrowym) – to mocny instrument wyrównywania szans dzieci ze środowisk defaworyzowanych. Wyraźne jest także systemowe niedopasowanie opieki nad dzieckiem do lat trzech, a nauką dziecka w wieku 3-6 lat. Należy zatem przewidzieć środki na wsparcie infrastrukturalne i merytoryczne placówek i osób pracujących z małymi dziećmi, w tym dla kadry zarządzającej.
- Cyfrowe środowisko uczenia się, a nie “urozmaicenie” nauki (modyfikacja komponentu C)
W opisie komponentu C edukacja cyfrowa traktowana jest jako „uzupełnienie” i „urozmaicenie” tradycyjnej, a przecież to nie tylko dodatkowy sprzęt, indywidualne e-kompetencje i centralna instytucja odpowiedzialna za ich rozwój. Edukacja cyfrowa to także sposób budowania kompetencji rozwojowych i proinnowacyjnych oraz kapitału społecznego: krytycznego korzystania ze źródeł, współpracy i komunikacji w zespole, rozwiązywania problemów, projektowania, modelowania i testowania nowych rozwiązań itp. Współczesne narzędzia cyfrowe, rozwiązania chmurowe i otwarte zasoby edukacyjne idealnie nadają się do kształcenia takich umiejętności – zarówno nauczycielskich, jak i uczniowskich – na każdym etapie nauczania. Potrzebne są także środki na zapewnienie cyberbezpieczeństwa oraz profilaktykę uzależnień, mowy nienawiści i ryzykownych zachowań w sieci. Aby to było możliwe, potrzebna jest strategia cyfryzacji polskiej szkoły, tworzona z udziałem zainteresowanych stron: nauczycieli i nauczycielek, szkół, organów samorządowych, placówek doskonalenia czy organizacji społecznych od lat działających w tym obszarze.
Dodatkowo, zawarte w KPO propozycje finansowania zakupów sprzętu dla szkół nie zapewniają trwałości i ciągłości tych działań (naprawa, konserwacja, wymiana, zakup nowych programów i sprzętu) i tak jak inne podobne inicjatywy mogą nie przynieść oczekiwanego efektu. Do rozważenia są np. modele, w których gminy po uzyskaniu wsparcia dofinansowują jego utrzymanie, zaś w przypadku zakupu sprzętu model, w którym tylko rodzice o niższych dochodach dostają wsparcie celowe. W KPO pomija się też smartfony czy tablety jako alternatywę dla laptopa. Należy także zapewnić wsparcie infrastrukturalne i kompetencyjne dla tworzenia w szkołach zintegrowanych pracowni (np. przyrodniczo-informatycznych) realizujących edukację projektową.
Uwaga końcowa
Zwracamy też uwagę, że w całym planie odbudowy nie wykorzystuje się we właściwy sposób zasobów i doświadczeń organizacji pozarządowych w rozwijaniu kształcenia przez całe życie, w edukacji społecznej, obywatelskiej, cyfrowej, globalnej i europejskiej, a także edukacji dla przedsiębiorczości, klimatu czy zdrowia. Uważamy, że wszędzie tam, gdzie to możliwe, należy wykorzystać tę szansę wzmocnienia odporności i rozwoju kapitału ludzkiego i społecznego.
Podpisy organizacji
- Fundacja Centrum Edukacji Obywatelskiej
- Fundacja Centrum im. prof. Bronisława Geremka
- Fundacja Civis Polonus
- Fundacja Code for Green
- Fundacja Dobrej Edukacji
- Fundacja Edukacja na NOWO
- Fundacja Edumind Uważność w Edukacji
- Fundacja Edutank Edison
- Fundacja OFF school
- Fundacja Orange
- Fundacja Otwarty Plan
- Fundacja Przestrzeń dla Edukacji
- Fundacja Rozwoju Społeczeństwa Informacyjnego
- Fundacja Rozwoju Społeczeństwa Wiedzy THINK!
- Fundacja SOK [Samodzielność od Kuchni]
- Fundacja Szkoła z Klasą
- Fundacja To Proste
- Grupa Zagranica
- Krajowe Forum Oświaty Niepublicznej
- Polska Fundacja im. Roberta Schumana
- Ruch Społeczny NIE dla chaosu w szkole
- Ruch Społeczny Obywatele dla Edukacji
- Stowarzyszenie “Nigdy Więcej”
- Stowarzyszenie “Pracownia Etnograficzna” im. Witolda Dynowskiego
- Stowarzyszenie dO!PAmina lab
Uwagi powstały z inicjatywy sieci SOS dla Edukacji LINK Kontakt: Alicja Pacewicz, mail: alicja.pacewicz@sosdlaedukacji.pl