Edukacja praw człowieka

Nasze tezy

• GODNOŚĆ to fundament praw i wolności, również uczniów i uczennic.

• DOŚĆ naruszania praw uczniów, przemocy i dyskryminacji w szkole.

• EDUKACJA to klucz do przestrzegania praw w szkole, w społeczności lokalnej, na poziomie krajowym i globalnym.

• TERAZ! Edukacja praw człowieka ma przestać być zapisem z deklaracji i dokumentów i stać się trwałym elementem codziennego życia szkoły.

---

Dlaczego zmiana jest konieczna?

Społeczność międzynarodowa jest coraz bardziej zgodna, że edukacja praw człowieka ma fundamentalny wpływ na poszanowanie i realizację podstawowych praw i wolności każdej osoby. Przyczynia się ona do zapobiegania przemocy i konfliktom, promowania równości i zrównoważonego rozwoju oraz większego uczestnictwa osób w procesach decyzyjnych w systemach demokratycznych. Upowszechnienie wiedzy o standardach ochrony praw człowieka oraz rozwijanie umiejętności stosowania tych zasad w codziennym życiu zwiększają wrażliwość społeczną młodych ludzi, którzy w ten sposób uczą się nie tylko dbać o własne interesy, ale też dostrzegać potrzeby osób reprezentujących grupy marginalizowane. W rezultacie edukacja praw człowieka sprawia, że stajemy się lepszym – bardziej demokratycznym i empatycznym – społeczeństwem. Państwa, które wypełniają zobowiązania dotyczące edukacji praw człowieka, tym samym przyczyniają się do też lepszego przestrzegania praw dziecka, w tym wyrównywania szans dzieci ze środowisk o niższym kapitale społeczno-ekonomicznym i kulturowym. Konieczność realizacji rzetelnej edukacji praw człowieka jest podkreślona w różnych międzynarodowych instrumentach, takich jak:

• Powszechna deklaracja praw człowieka (art. 26);¹
• Konwencja UNESCO w sprawie zwalczania dyskryminacji w dziedzinie oświaty (art. 5)²;
• Międzynarodowa konwencja ONZ w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej (art. 7);³
• Międzynarodowy pakt praw gospodarczych, społecznych i kulturalnych (art. 13);⁴
• Konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet (art. 10);⁵
• Konwencja o prawach dziecka (art. 29)⁶;
• Konwencja o ochronie praw wszystkich pracowników migrujących oraz członków ich rodzin (art. 33);⁷
• Konwencja o prawach osób niepełnosprawnych (art. 4 i 8)⁸.

W grudniu 2011 roku Zgromadzenie Ogólne ONZ przyjęło Deklarację w sprawie edukacji i szkoleń w zakresie praw człowieka⁹. W dokumencie podkreślono, że edukacja praw człowieka dostarcza osobom wiedzy, umiejętności i zrozumienia w zakresie praw człowieka oraz rozwija ich postawy i zachowania, a przez to przyczynia się do budowania i promowania powszechnej kultury praw człowieka (art. 2). Potwierdza ona, że to rządy państw ponoszą główną odpowiedzialność za „promowanie i zapewnienie edukacji praw człowieka” oraz że „państwa powinny stworzyć bezpieczne i sprzyjające środowisko dla zaangażowania społeczeństwa obywatelskiego” (art. 7).

Wytyczne i standardy edukacji praw człowieka zostały również przyjęte przez Radę Europy w ramach programu na rzecz edukacji obywatelskiej i edukacji praw człowieka oraz w dokumencie Karta edukacji obywatelskiej i edukacji o prawach człowieka Rady Europy¹⁰.

Według powyższych instrumentów zawierających elementy definicji edukacji praw człowieka uzgodnione przez społeczność międzynarodową, edukacja praw człowieka obejmuje wszelkie działania edukacyjne, wychowawcze, szkoleniowe lub informacyjne mające na celu budowanie powszechnej kultury praw człowieka. Jest rozumiana jako:

• edukacja o prawach człowieka, czyli rozwijanie wiedzy i umiejętności: uczenie się o prawach człowieka (dokumentach, zasadach, standardach) oraz nabywanie umiejętności, jak korzystać z tych praw w życiu codziennym;
• edukacja na rzecz praw człowieka, czyli kształtowanie postaw: praktykowanie praw człowieka w codziennym życiu, upominanie się o prawa swoje i innych ludzi;
• edukacja poprzez prawa człowieka: edukacja prowadzona metodami włączającymi, oparta na szacunku oraz aktywnym uczestnictwie, podejmowanie działań mających na celu obronę i promowanie praw człowieka.

Aby wspierać inicjatywy, które skupiają się na edukacji praw człowieka, państwa członkowskie ONZ przyjęły liczne szczegółowe programy wyznaczające standardy i kierunki działań. Jednym z nich jest Światowy Program na rzecz Edukacji Praw Człowieka, prowadzony nieprzerwanie od 2005 roku (obecnie trwa czwarta faza programu, przewidziana na lata 2019-2024)¹¹. Mimo że polski rząd związał się wspomnianymi powyżej instrumentami, w niewystarczającym stopniu informuje o wdrażanych rozwiązaniach oraz nie podejmuje wystarczających, systemowych działań na rzecz włączenia edukacji praw człowieka w krajowy system edukacji.

---

Główne problemy

• W polskim systemie brakuje systemowego i holistycznego podejścia do edukacji praw człowieka w szkole. Edukacja praw człowieka nie jest wyraźnie ujęta w podstawie programowej, programach nauczania, dokumentach i zasadach szkoły; nie ma odzwierciedlenia w relacjach między uczniami i uczennicami, rodzicami, nauczycielami i nauczycielkami oraz innymi osobami pracującymi w szkole. Treści edukacji praw człowieka w systemie edukacji formalnej i szkolnictwa wyższego są rozproszone w podstawie programowej wybranych przedmiotów, często fakultatywne.
• Większość inicjatyw edukacyjnych praw człowieka skupia się na prawach obywatelskich i politycznych, a pomija odniesienia do praw społecznych, ekonomicznych i kulturalnych. Dominuje podejście oparte na treściach historycznych, które nie ułatwia powiązania praw człowieka ze zobowiązaniem do osobistych zachowań i działań społecznych. O prawach człowieka uczy się często w oderwaniu od umiejętności i postaw związanych z prawami człowieka – powszechny w polskiej szkole model uczenia się przez przyswajanie suchych faktów ciągle niestety przeważa nad rozwijaniem umiejętności, które umożliwiają stosowanie poszczególnych standardów prawnoczłowieczych w codziennym życiu. Brakuje również nauki krytycznego myślenia, prowadzenia dialogu, debat oraz argumentowania zakorzenionego w wartościach, które wyrażone są w dokumentach sankcjonujących poszczególne prawa człowieka.
• Kompetencje nauczycieli i nauczycielek oraz uczniów i uczennic w zakresie edukacji praw człowieka nie są postrzegane jako kluczowe, niezależnie od nauczanego przedmiotu. Przygotowanie nauczycieli i nauczycielek, jak również innych osób pracujących w szkole, rzadko obejmuje treści dotyczące międzynarodowych standardów praw człowieka lub strategii rozwijania takich umiejętności, postaw i zachowań uczniów i uczennic, by potrafili stosować prawa człowieka w życiu codziennym. Wprowadzanie rzetelnej edukacji praw człowieka do programu nauczania oraz praktyk funkcjonowania szkół (dokumenty szkolne, relacje między wszystkimi podmiotami życia szkoły, działalność pozalekcyjna) często odbywa się dopiero na poziomie konkretnych placówek, z inicjatywy nauczycieli czy dyrektorów. W tym działaniach szukają oni wsparcia poza formalnym systemem edukacji, przede wszystkim ze strony organizacji społecznych.
• Rzetelna edukacja praw człowieka jest gwarancją bezpiecznego i przyjaznego dla wszystkich środowiska szkolnego. Brak tej gwarancji narusza prawo wielu uczniów i uczennic do edukacji, wzmacnia nierówności oraz tworzy środowisko sprzyjające zastraszaniu i krzywdzącym zachowaniom. Konieczne są działania, aby skuteczniej zapobiegać dyskryminacji i przemocy ze względu na pochodzenie, płeć, orientację psychoseksualną i tożsamość płciową, stopień niepełnosprawności czy status społeczno-ekonomiczny.
• Mimo że brakuje powszechnych standardów programowych dotyczących edukacji praw człowieka, w wielu polskich szkołach, dzięki olbrzymim wysiłkom i dodatkowej pracy poszczególnych nauczycieli i nauczycielek, można spotkać ciekawe programy poświęconej edukacji na rzecz praw człowieka. Organizacje pozarządowe oraz niektóre samorządy lokalne wspierają ten kierunek zmian, wypracowując materiały edukacyjne i organizując programy szkoleniowe dla szkół¹². Nie znajdują one jednak wsparcia w systemie publicznej edukacji.

---

[fusion_menu_anchor name=”Rozwiązania” class=””][/fusion_menu_anchor]

Rozwiązania i wskazówki

1. Władze centralne, politycy i polityczki

• realizowanie międzynarodowych zobowiązań w zakresie edukacji praw człowieka, w szczególności zaangażowanie we wdrożenie Światowego Programu na rzecz Edukacji Praw Człowieka oraz Deklaracji w sprawie edukacji i szkoleń w zakresie edukacji praw człowieka;
• przejęcie koordynacji, przywództwa i nadzoru nad wdrażaniem międzynarodowych standardów edukacji praw człowieka w systemie edukacji formalnej poprzez odpowiednie jej finansowanie, wsparcie techniczne, narzędzia monitoringu i ewaluacji; wyznaczenie w strukturze rządu jednostki odpowiedzialnej za zapewnienie wysokiej jakości edukacji praw człowieka;
• dokonanie przeglądu i zmiany aktów ustawowych oraz wykonawczych, polityki i praktyk w systemie edukacji, tak aby były one zgodne ze zobowiązaniami międzynarodowymi Polski w zakresie edukacji praw człowieka;
• przyjęcie kompleksowego planu działania, określającego sposoby prowadzenia edukacji praw człowieka w szkołach podstawowych i średnich oraz w programie przygotowania oraz szkolenia nauczycieli i nauczycielek; plan powinien być opracowany we współpracy z organizacjami oraz ekspertkami i ekspertami specjalizującymi się w tej dziedzinie;
• włączenie edukacji dotyczącej pełnego zakresu praw i wolności człowieka do podstaw programowych wszystkich przedmiotów, co zapewni równy dostęp do możliwości rozwijania wiedzy, umiejętności i postaw promujących prawa człowieka, niezależnie od miejsca zamieszkania czy statusu społeczno-ekonomicznego;
• rekomendowanie i promowanie różnorodnych metod pracy, opartych na osobistym doświadczeniu uczniów i uczennic, rozwijających umiejętności krytycznego myślenia, prowadzenia dyskusji, argumentowania;
• zapewnienie wsparcia organizacjom społeczeństwa obywatelskiego, które pomagają szkołom oraz nauczycielom i nauczycielkom prowadzić edukację praw człowieka.

2. Władze lokalne i inne organy prowadzące szkoły

• wspieranie dyrektorów i dyrektorek szkół w prowadzeniu edukacji praw człowieka w szkole; tworzenie pozytywnej atmosfery wokół praw człowieka i stosowanie dyskursu wrażliwego na prawa człowieka;
• tworzenie samorządowych programów rozwijających kompetencje kadry pedagogicznej oraz innych projektów wprowadzających edukację praw człowieka do polskiej szkoły (we współpracy z lokalnymi ośrodkami doskonalenia nauczycieli oraz organizacjami społecznymi).

3. Dyrektorzy, nauczyciele i nauczycielki oraz inne osoby pracujące w szkole

• uwzględnienie perspektywy praw człowieka w dokumentach szkolnych (statucie, planie profilaktyczno-wychowawczym, planie pracy na dany rok szkolny);
• regularne przeglądy dokumentów oraz praktyk funkcjonujących w szkole pod kątem oceny ich oddziaływania na środowisko szkolne oraz gwarancji praw wszystkich podmiotów (takie przeglądy powinny być przeprowadzane z udziałem osób reprezentujących całą społeczność szkolną); dobrą praktyką w tym obszarze jest wdrożenie globalnych zasad Szkoły Przyjaznej Prawom Człowieka, opracowanej w ramach projektu Stowarzyszenia Amnesty International¹³;
• korzystanie z oferty rządowych, samorządowych oraz pozarządowych programów edukacji praw człowieka kierowanych zarówno do nauczycieli i nauczycielek, jak i do uczniów i uczennic;
• angażowanie szkoły w realizację projektów edukacyjnych poświęconych prawom człowieka: na poziomie globalnym (np. Maraton Pisania Listów Amnesty International – największa międzynarodowa inicjatywa na rzecz osób z całego świata, których prawa są łamane¹⁴), a także krajowym i lokalnym (np. projekt Szkoła Tolerancji¹⁵ realizowany przez Centrum Edukacji Obywatelskiej, Akademia Edukacji Antydyskryminacyjnej¹⁶ prowadzona przez Centrum Żydowskie w Oświęcimiu czy inicjatywa Stowarzyszenie Amnesty International „Twój głos ma MOC! Młodzi ludzie bronią praw człowieka”¹⁷;
• wspieranie i docenianie nauczycielek i nauczycieli, którzy angażują się w działania edukacyjne na rzecz praw człowieka i uwrażliwiają młodzież na te zagadnienia;
• korzystanie z materiałów edukacyjnych, które spełniają międzynarodowe standardy nauczania praw człowieka; warto wymienić m.in. publikacje: Kompas. Edukacja o prawach człowieka w pracy z młodzieżą¹⁸ oraz KOMPASIK. Edukacja na rzecz praw człowieka w pracy z dziećmi”¹⁹ czy też liczne materiały wydane przez Stowarzyszenie Amnesty International²⁰;
• proponowanie warsztatów i akcji edukacyjnych poświęconych prawom człowieka w społeczności szkolnej i lokalnej: zachęcanie i motywowanie uczniów i uczennic do zaangażowania się w tę tematykę, np. poprzez zakładanie Szkolnych Grup Praw Człowieka we współpracy ze Stowarzyszeniem Amnesty International²¹, samodzielne organizowanie wydarzeń wokół dat ważnych z perspektywy ochrony praw człowieka (np. w ramach Międzynarodowego Dnia Przeciwdziałania Dyskryminacji Rasowej czy kampanii 16 dni przeciwdziałania przemocy ze względu na płeć); reagowanie przychylnością na inicjatywy uczennic i uczniów dotyczące tego obszaru.

4. Uczniowie i uczennice

• angażowanie się w działania umożliwiające zdobycie wiedzy i umiejętności w obszarze obrony praw człowieka;
• interesowanie się działalnością organizacji społecznych działających na rzecz praw człowieka, zachęcanie kadry pedagogicznej do włączania szkoły w projekty edukacyjne w obszarze praw człowieka;
• dopominanie się o uwzględnienie perspektywy praw człowieka i zasady niedyskryminacji w dokumentach i praktykach funkcjonujących w szkole.

5. Rodzice

• wspieranie dyrekcji i kadry pedagogicznej w realizacji edukacji praw człowieka w szkole;
• otwartość rodziców na współpracę z organizacjami społecznymi i innymi instytucjami specjalizującymi się w edukacji praw człowieka;
• wspieranie inicjatyw dzieci i młodych ludzi, którzy chcą angażować się w działania poświęcone prawom człowieka.

6. Opinia publiczna, w tym media

• powstrzymanie się od tworzenia i rozpowszechniania treści medialnych, które powielają stereotypy i mogą prowadzić do nierówności, stygmatyzacji i dyskryminacji;
• prezentowanie istotnych wydarzeń w kraju i na świecie z perspektywy praw człowieka w mediach: uświadamianie opinii publicznej, że historie dotyczące indywidualnych osób i społeczności często ilustrują systemowe naruszenia praw człowieka;
• tworzenie w mediach przestrzeni na teksty kultury (w tym filmy, seriale, muzykę) poruszające istotne problemy społeczne związane z prawami człowieka.

---

Co można zrobić już teraz?

Większość rekomendacji skierowanych do dyrektorów szkół, nauczycieli oraz rodziców można realizować już teraz, również w czasie edukacji zdalnej. Istnieje wiele materiałów zawierających wskazówki, jak prowadzić warsztaty i akcje na rzecz praw człowieka online²². Korzystając z darmowych platform internetowych i wprowadzając modyfikacje do klasycznych narzędzi rozwijających postawy otwartości i szacunku wobec drugiego człowieka, możemy z powodzeniem zdalnie uczyć o prawach człowieka oraz działać na ich rzecz.

Liczne organizacje pozarządowe i niektóre samorządy prowadzą programy edukacji praw człowieka i mogą wspierać wdrożenie powyższych postulatów. Jednak wdrażanie odpowiednich zmian na poziomie rozporządzeń, zgodnie z międzynarodowymi standardami, oraz systemowe wspieranie władz centralnych i samorządowych we wprowadzaniu edukacji praw człowieka w szkole wymagają długofalowych zmian instytucjonalnych, a także uwzględnienia odpowiednich środków na ten cel.

---

Materiały dodatkowe

1. Konwencja w sprawie zwalczania dyskryminacji w dziedzinie oświaty z 15 grudnia 1964 r., Dz.U. 1964 nr 40, poz. 268. Dostępny w Internecie: http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/onz/1960.html.
2. Konwencja o prawach dziecka przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych z 20 listopada 1989 r., Dz.U. 1991 nr 120, poz. 526. Dostępny w Internecie: http://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/ download.xsp/WDU19911200526/O/D19910526.pdf.
3. United Nations, Declaration on human rights education and training, 19.12.2011, Resolution 66/137, A/RES/66/137. Dostępny w Internecie: https://www.ohchr.org/EN/ Issues/Education/Training/Compilation/Pages/ UnitedNationsDeclarationonHumanRightsEducationandTraining(2011).aspx.

Publikacje z materiałami edukacyjnymi, polecane programy i projekty

1. Amnesty International, Maraton pisania listów: https://maraton.amnesty.org.pl/.
2. Amnesty International, Materiały edukacyjne: www.amnesty.org.pl/edukacja.
3. Amnesty International, Szkolne Grupy Praw Człowieka: https://amnesty.org.pl/co-robimy/edukacja/szkolne-grupy.
4. P. Brander, R. Gomes, E. Ken et al., Kompas. Edukacja o prawach człowieka w pracy z młodzieżą, tłum. D. Grzemny, K. Mazur, K. Narkiewicz, Warszawa 2005. Dostępny w Internecie: http://www.bc.ore.edu.pl/dlibra/ docmetadata?id=189&from=publication.
5. Centrum Edukacji Obywatelskiej, Szkoła Tolerancji: https://szkolatolerancji.ceo.org.pl/.
6. Centrum Żydowskie w Oświęcimiu, Akademia Edukacji Antydyskryminacyjnej: https://ajcf.pl/programy/akademia-edukacji-antydyskryminacyjnej.
7. D. Grzemny, W innym trybie. Edukacja praw człowieka online, Stowarzyszenie Amnesty International, Warszawa 2021. Dostępny w Internecie: https://amnesty.org.pl/wp-content/uploads/2021/03/ W-innym-trybie-edukacja-praw-czlowieka-online.pdf.
8. Jak budować szkołę przyjazną prawom człowieka? Jak radzić sobie z bullyingiem i dyskryminacją w szkole?, red. I. Podsiadło-Dacewicz, Stowarzyszenie Amnesty International, 2016. Dostępny w Internecie: https://amnesty.org.pl/wp-content/ uploads/2021/03/amnesty_vademecum _jak_radzic_sobie_z_bullyingiem_w_szkole.pdf.
9. KOMPASIK. Edukacja na rzecz praw człowieka w pracy z dziećmi, red. N. Flowers, wyd. 2 popr. w j. polskim, Warszawa 2008. Dostępny w Internecie: http://www.bc.ore.edu.pl/Content/185/ Kompasik.pdf.
10. Stowarzyszenie Amnesty International, projekt „Twój głos ma MOC! Młodzi ludzie bronią praw człowieka”: https://amnesty.org.pl/co-robimy/ edukacja/twoj-glos-ma-moc.
11. Światowy Program na rzecz Edukacji Praw Człowieka: https://www.ohchr.org/en/issues/ education/training/pages/ programme.aspx.
12. Warszawskie Centrum Innowacji Edukacyjno-Społecznych i Szkoleń, „Szkoła przyjazna prawom człowieka”: https://www.wcies.edu.pl/ wspolpraca-miedzynarodowa/sppc.