Edukacja klimatyczna

Nasze tezy

• OSTATNI DZWONEK. Nie można dłużej czekać na edukację klimatyczną – to priorytet dla świata, Europy i Polski.

• W SZKOLE! Dzieci i młodzi ludzie działają na rzecz klimatu bez szkoły i poza nią – zmieniajmy to.
• KLIMAT I EKOLOGIA – tu trzeba całościowego podejścia do edukacji, a nie nowego przedmiotu.
• ZMIANA! Trzeba pilnie zmienić podstawę programową i podręczniki oraz korzystać z wartościowych e-zasobów.

Dlaczego zmiana jest konieczna?

W obliczu wyzwań, jakimi są globalny kryzys klimatyczny i degradacja środowiska naturalnego, szczególnie potrzebny jest dostęp do rzetelnej edukacji klimatycznej. Podniesienie poziomu świadomości na temat skutków zmiany klimatu oraz sposobów jej łagodzenia i adaptacji do zmieniających się realiów klimatycznych jest trzynastym celem na liście celów zrównoważonego rozwoju przyjętych przez Zgromadzenie Ogólne ONZ w październiku 2015 roku¹. Zobowiązują do niego również Deklaracja ministerialna o edukacji i zwiększaniu świadomości z Limy (COP20)² oraz Deklaracja w sprawie dzieci, młodzieży i działań na rzecz klimatu (COP25)³, które wzywają rządy do włączenia tematów związanych ze zmianami klimatycznymi do programów szkolnych oraz uwzględnienia świadomości klimatycznej w narodowych planach rozwoju i zmian klimatycznych.

Edukacja klimatyczna powinna stać się priorytetem polskiego systemu oświaty, aby możliwe było przygotowywanie społeczeństwa do aktywnego przeciwdziałania skutkom postępującej zmiany klimatu i wzmocnienie poparcia społecznego wobec postulatu neutralności klimatycznej (do jej osiągnięcia zobowiązuje Polskę Porozumienie paryskie z 2016 roku) oraz realizacji nowego celu określonego w ramach Europejskiego Zielonego Ładu z 2020 roku⁴.

Według raportu Międzynarodowego Zespołu ds. Zmian Klimatu z 2019 roku mamy niecałe dwie dekady (do 2040 roku), żeby osiągnąć globalną neutralność klimatyczną i utrzymać wzrost temperatury poniżej 1,5°C. Oznacza to, że musimy pilnie rozpocząć szeroko zakrojoną edukację klimatyczną – tak w ramach systemu oświaty, jak i poza nim – skierowaną do wszystkich grup społecznych i wiekowych. Opieszałość w podjęciu tego zadania może oznaczać nieodwracalne skutki dla nas i dla przyszłych pokoleń⁵.

---

Co oznacza edukacja klimatyczna?

Edukacja klimatyczna dotyczy wiedzy i treści związanych ze zmianami klimatu (ich historią, przyczynami i skutkami) oraz działaniami, które zmierzają co przeciwdziałania konsekwencjom tych zmian (takimi jak neutralność klimatyczna, sprawiedliwa transformacja, odnawialne źródła energii, przygotowanie do zmian społecznych, np. uchodźstwa klimatycznego czy malejącego dostępu do zasobów naturalnych). Przygotowuje również do życia w świecie przekształconym przez globalne ocieplenie⁶.

Edukację klimatyczną rozumiemy jako część edukacji ekologicznej, w której powinno znaleźć się miejsce także dla edukacji na rzecz zrównoważonego rozwoju. Ta ostatnia wyjaśnia między innymi, dlaczego potrzebujemy zrównoważonej społecznie i racjonalnej kosztowo transformacji gospodarczo-społecznej, aby osiągnąć neutralność klimatyczną. Dzięki edukacji ekologicznej zdobywamy także wiedzę, jak możemy ograniczać ślad ekologiczny przez codzienne praktyki i wybory, w tym konsumenckie (np. ograniczanie kupowania, zasada zero waste, zwiększenie proporcji posiłków roślinnych w codziennej diecie, wybór środka transportu itd.). Potrzebujemy edukacji obywatelskiej, żeby wiedzieć, jak się jednoczyć, prowadzić dialog z decydentami na różnych szczeblach władzy, dążyć do neutralności klimatycznej jako społeczeństwo oraz zmieniać rynek produkcji dóbr i usług, jednocząc się w ramach ruchów konsumenckich. W edukacji klimatycznej powinna zawierać się również edukacja globalna, która – tłumacząc społeczne, gospodarcze, kulturowe, polityczne i środowiskowe zależności pomiędzy różnymi regionami świata i ich mieszkańcami – przygotowuje do globalnego wyzwania, jakim jest zmiana klimatu. Ochrona klimatu nie jest możliwa bez przeciwdziałania utracie różnorodności biologicznej i sieci powiązań między gatunkami, bez przeciwdziałania wymieraniu gatunków, zanieczyszczeniu lasów, mórz i oceanów, wyjałowieniu gleb czy wylesianiu, dlatego w ramach edukacji klimatycznej potrzebujemy edukacji przyrodniczej czy edukacji na rzecz różnorodności biologicznej. Aby kształtować poczucie więzi z przyrodą i osobistą motywację do ochrony środowiska naturalnego (szczególnie teraz, kiedy ponad połowa ludności świata to mieszkańcy miast, a coraz częściej towarzyszy nam syndrom „deficytu przyrody”), niezbędna jest edukacja outdoorowa. Zachęca ona do przebywania w terenie i samodzielnych obserwacji przyrodniczych, pokazując, że człowiek jest częścią środowiska naturalnego i od kondycji tego środowiska zależą także nasze zdrowie, bezpieczeństwo i przyszłość.

---

Główne problemy

Pozycja edukacji klimatycznej w polskich szkołach jest bardzo słaba. Temat zmiany klimatu poruszany jest rzadko, a jeśli już się pojawia, to okazjonalnie – zwykle w formie jednorazowego wydarzenia edukacyjnego, jednego z wielu zagadnień omawianych podczas lekcji wychowawczych lub treści wprowadzanych poza głównym tematem lekcji, zwykle przez zaangażowanego nauczyciela lub nauczycielkę (np. przy omawianiu różnic między klimatem a pogodą podczas lekcji geografii).

Kwestie klimatu i wpływu człowieka na środowisko fragmentarycznie wybrzmiewają również w podstawie programowej. Pojawiają się w ramach wybranych tematów na kilku przedmiotach (m.in. techniki, biologii, geografii, wiedzy o społeczeństwie), co nie sprzyja budowaniu przekrojowej wiedzy, czym jest globalne ocieplenie, jakie są jego przyczyny i jakie rozwiązania systemowe osłabiające skutki zmiany klimatu powinniśmy bezzwłocznie wdrażać. Zwłaszcza uczeń czy uczennica szkoły podstawowej może mieć problem z połączeniem rozproszonych treści, z których nigdzie jasno nie wynika wiedza o skali trwającego kryzysu klimatycznego, jego antropogenicznych przyczynach oraz zobowiązaniach Polski do osiągnięcia neutralności klimatycznej do 2030 roku i sprawiedliwej transformacji, związanej z wygaszaniem kopalń węglowych.

Ponadto odkąd treści związane z zagrożeniami klimatycznymi zostały w 2017 roku przeniesione z zakresu podstawowego do rozszerzonego geografii, niektórzy uczniowie mogą w ogóle nie zetknąć się z tym ważnym tematem w szkole. W odpowiedzi na skierowany do ministra edukacji narodowej list otwarty Młodzieżowego Strajku Klimatycznego⁷ z apelem o wprowadzenie ogólnodostępnej i rzetelnej edukacji klimatycznej w polskich szkołach, MEN zajęło stanowisko⁸, z którego wynika, że w ocenie ministra edukacja o zmianie klimatu jest zapewniona w szkołach w wystarczającym stopniu w ramach podstawy programowej.

Za próbę włączenia edukacji klimatycznej do szkół można uznać rozporządzenie z 2020 roku dotyczące ramowych planów nauczania⁹. Głosi ono między innymi, że ze względu na współczesne wyzwania cywilizacyjne zasadne jest podejmowanie przez wychowawczynię lub wychowawcę tematu ochrony klimatu. Są to jednak treści nieobowiązkowe, umieszczone pośród takich zagadnień, jak podstawy prawa w codziennym życiu, postawy prozdrowotne lub oszczędzanie w ramach gospodarowania finansami.

Bez systemowego wsparcia odpowiedzialność za zapewnienie edukacji klimatycznej na lekcjach wychowawczych (a więc również za przygotowanie uczniów i uczennic do dorastania i życia w warunkach globalnego kryzysu klimatycznego) przerzucana jest na wychowawczynie i wychowawców.

Nauczycielki i nauczyciele tymczasem argumentują, że programy nauczania są przeładowane, a przy tym brakuje czasu i możliwości, by podejmować ten wątek podczas godzin wychowawczych. Nie sposób też oczekiwać od nauczycielek i nauczycieli omawiania tak kompleksowego zagadnienia, jak zmiana klimatu, bez pomocy w postaci szkoleń i materiałów z edukacji klimatycznej.

Jest to tym większym wyzwaniem, że część kadry pedagogicznej nie widzi potrzeby prowadzenia edukacji klimatycznej lub podziela denialistyczne postawy i wiarę w mity o zmianie klimatu. Trudno się temu dziwić, szczególnie że jeszcze wiosną 2020 roku na platformie edukacyjnej MEN-u epodreczniki.pl opublikowane zostały materiały edukacyjne szeroko krytykowane za powielanie dezinformacji o zmianie klimatu¹⁰ (takich jak korzyści z globalnego ocieplenia w postaci niższych rachunków za ogrzewanie). Materiały zostały szybko wycofane i obecnie na stronie ministerstwa klimatu i środowiska można znaleźć nowe publikacje, np. Przyjaciele klimatu¹¹ dla uczniów i uczennic szkoły podstawowej. Nie jest to jednak odosobniony przykład błędów w podręcznikach, a powyższy incydent pokazuje, jak duża jest potrzeba wyrównania wiedzy z zakresu zmiany klimatu i przeszkolenia również dorosłych.

Z przeprowadzonych w 2020 roku badań Młodzieżowej Rady Klimatycznej¹², działającej przy ministrze klimatu i środowiska, wynika, że uczniowie i uczennice czerpią informacje na tematy ekologiczne z działalności organizacji pozarządowych, z Internetu, mediów społecznościowych, instytucji naukowych i telewizji, a chcą uczyć się o tym przede wszystkim w szkole i z projektów organizacji pozarządowych! Tym bardziej rząd powinien więc ułatwiać i wspierać projekty trzeciego sektora skupiające się na edukacji ekologicznej. Badanie potwierdza, że problem tkwi także w braku przygotowania nauczycielek i nauczycieli, przekazywaniu błędnej wiedzy, niewystarczających lub nieaktualnych treściach w podręcznikach oraz brak informacji, jakie działania naprawcze możemy podjąć.

Młodzież, nauczycielki i nauczyciele oraz rodzice zatem zgodnie alarmują, że program szkolny w obecnej postaci nie przygotowuje ani do zagrożenia, jakim jest zmiana klimatu, ani do aktywnego przeciwdziałania jej skutkom. Oznacza to, że obok podjętych już kroków (nowe materiały edukacyjne, zmiana klimatu jako temat do wyboru na godzinach wychowawczych), bezwzględnie należy zadbać o systemową strategię wdrożenia edukacji klimatycznej na wszystkich etapach nauczania.

---

Rozwiązania i wskazówki

Edukacja klimatyczna musi być priorytetowa, ogólnodostępna, włączająca i upodmiotowiająca (co oznacza, że uczeń lub uczennica jest w jej centrum). Powinna być także praktyczna, aby dzieci i młodzież były przygotowane na przeciwdziałanie skutkom zmiany klimatu w przyszłości oraz na stawianie czoła wyzwaniom wynikającym z tego powodu. Jest konieczna na wszystkich etapach nauczania, a także w życiu dorosłym, po zakończeniu formalnej edukacji. Niezbędne jest systemowe wspieranie nauczycielek i nauczycieli szkolnych oraz akademickich, docieranie z wiedzą o zmianie klimatu do rodziców dzieci w wieku szkolnym i przeprowadzenie akcji informacyjno-edukacyjnych o kryzysie klimatycznym skierowanych do ogółu społeczeństwa, zwłaszcza osób nieobjętych już systemem edukacji. Powinny temu towarzyszyć również stałe działania rządu i samorządów na rzecz osiągnięcia neutralności klimatycznej Polski do 2030 roku, wraz z jednoznacznym i zgodnym z wiedzą naukową przekazem o kryzysie klimatycznym w mediach publicznych i prywatnych.

Zmiana systemowa, wprowadzająca edukację klimatyczną na wszystkich poziomach nauczania, powinna zostać dokonana w sposób interdyscyplinarny, z nastawieniem na długofalowe skutki, na wzór procesu informatyzacji i cyfryzacji szkoły w obliczu technologicznej rewolucji komputerowej. Wdrożenie edukacji informatycznej do szkół wpłynęło na rozwój tej dziedziny i dynamiczny rozrost związanej z nią gałęzi gospodarki, przyczyniając się do wyrównania różnic między stanem wiedzy i kompetencji w większych ośrodkach miejskich oraz poza nimi. Podobnie powinniśmy dążyć do kształcenia „umiejętności klimatycznych”, aby w parze z rozwojem nowych technologii nastawionych na zielone innowacje szło również rozwijanie kompetencji dzieci i młodzieży. Używając ich, młodzi ludzie przyczynią się do rozwoju nowych narzędzi w odpowiedzi na zagrażający kryzys klimatyczny.

Poniżej prezentujemy szczegółowe postulaty skierowane do różnych grup decydentów i decydentek oraz uczestników i uczestniczek systemu edukacji, na poziomie państwowym i lokalnym.

1. Władze centralne, politycy i polityczki

• ochrona klimatu jako nadrzędny cel – wyzwanie ponad podziałami politycznymi;
• zapewnienie spójnego programu edukacji klimatycznej na każdym etapie uczenia się od przedszkola po edukację wyższą; podstawą wykształcenia wyższego na wszystkich kierunkach powinno być zaliczenie obowiązkowego kursu poświęconego zmianie klimatu (na wzór filozofii lub wychowania fizycznego);
• opracowanie i wdrożenie rządowej strategii systemowego wdrażania edukacji klimatycznej w szkołach, z uwzględnieniem wszystkich uczestników i uczestniczek systemu edukacji;
• w perspektywie krótkofalowej: pilne wdrożenie horyzontalnej edukacji klimatycznej do edukacji szkolnej w ramach dostępnych przedmiotów i narzędzi (ścieżki międzyprzedmiotowe, projekty uczniowskie i konkursy, innowacje edukacyjne, moduły edukacyjne);
• zapewnienie strategicznego wsparcia dla nauczycielek i nauczycieli: szkolenia z zakresu edukacji klimatycznej, realizowane w ramach godzin pracy nauczycielek i nauczycieli (zamiast samodzielnego dokształcania się w prywatnym czasie wolnym, na własną rękę); zaopatrzenie nauczycielek i nauczycieli w atrakcyjne, zróżnicowane materiały dostosowane do uczniów i uczennic w różnym wieku; przygotowanie zestawienia tematów i treści rozszerzających edukację przedmiotową o edukację klimatyczną;
• w perspektywie dalekosiężnej: uzupełnienie podstawy programowej o edukację klimatyczną, wprowadzenie rozwiązania systemowego w postaci odrębnego przedmiotu lub obowiązkowego kursu z zakresu edukacji klimatycznej w szkole, czemu towarzyszyć będzie odpowiednie przygotowanie nauczycielek i nauczycieli (uprawnienia, szkolenia, kursy, materiały) do jej realizacji;
• ujęcie edukacji klimatycznej jako zagadnienia horyzontalnego w podstawach programowych większości przedmiotów;

Przykład: w Szkocji całą edukację szkolną podporządkowano jednemu przekrojowemu nadrzędnemu zagadnieniu, jakim jest edukacja dla zrównoważonego rozwoju (ang. learning for sustainability)¹³.

• weryfikacja i uzupełnienie treści podręczników pod kątem kryzysu klimatycznego; ważne jest zwłaszcza wykorzystanie okazji do poruszania tego tematu w ramach już obecnych treści nauczania (np. związek rewolucji przemysłowej ze zmianą klimatu podczas lekcji historii, wpływ zanieczyszczeń powietrza na zdrowie człowieka podczas lekcji chemii i mechanizm globalnego ocieplenia na lekcjach fizyki), by edukacja klimatyczna miała charakter międzyprzedmiotowy;
• wprowadzenie systemu certyfikacji szkół, wyróżniającego placówki aktywnie działające na rzecz klimatu;
• wprowadzenie możliwości uzyskania dodatkowych punktów na świadectwie dla uczniów i uczennic w ramach udziału w konkursach, projektach, kursach klimatycznych spełniających wymagania MEN-u i wojewódzkich kuratoriów oświaty;
• opracowanie strategii zwiększania świadomości na temat kryzysu klimatycznego wśród rodziców uczniów i uczennic; docieranie do nich ze szkoleniami i materiałami informacyjno-edukacyjnymi za pośrednictwem szkoły, by wesprzeć skuteczność edukacji klimatycznej (np. kaskadowe szkolenia członków i członkiń rad rodziców, w ramach których osoby przeszkolone organizują spotkania informacyjne dla reszty rodziców);
• wprowadzenie edukacji klimatycznej jako przedmiotu obowiązkowego w ramach studiów pedagogicznych;
• wspieranie organizacji pozarządowych podnoszących kompetencje nauczycielek i nauczycieli w zakresie edukacji klimatycznej;
• ułatwianie organizacjom pozarządowym zajmującym się edukacją klimatyczną współpracy ze szkołami w dążeniu do podnoszenia wiedzy i świadomości uczniów i uczennic oraz nauczycielek i nauczycieli;
• zaplanowanie wsparcia psychologicznego dla uczestników i uczestniczek systemu edukacji w obliczu kryzysu klimatycznego (stworzenie mechanizmów finansowych, zapewnienie środków, przygotowanie kadry);
• kształcenie kadry specjalistów i specjalistek, zajmujących się łagodzeniem skutków zmiany klimatu w różnych dziedzinach, takich jak: nauki ścisłe, nauki przyrodnicze, prawo, infrastruktura, ekonomia, polityka społeczna, kierunki techniczne;
• docieranie do dorosłych znajdujących się już poza systemem edukacji, zgodnie z ideą uczenia się przez całe życie; szerokie informowanie społeczeństwa o kryzysie klimatycznym i zmobilizowanie do przeciwdziałania mu poprzez realizację pilnych i zgodnych z wiedzą naukową kampanii społecznych oraz obowiązkowych akcji edukacyjno-informacyjnych w mediach publicznych i prywatnych;
• obowiązek zawierania informacji o śladzie ekologicznym produktów i usług, na wzór spisu składników produktów żywnościowych, oznaczeń na jajkach informujących o warunkach bytowania znoszących je kur lub lotniczego śladu węglowego, wyrażanego w kilogramach wyemitowanego dwutlenku węgla;
• wprowadzenie regulacji dotyczących żywienia zbiorowego w szkołach: z uwagi na wpływ naszej diety na klimat rekomendowane jest zwiększenie udziału produktów pochodzących z lokalnych upraw (szkoły mogą być zaopatrywane bezpośrednio od rolników) i rolnictwa ekologicznego;

Przykład: we Francji rolnictwo ekologiczne wspierane jest systemowo poprzez tworzenie rynków zbytu właśnie w instytucjach publicznych, takich jak szkoły.

• wprowadzenie regulacji dotyczących programów dożywiania w szkołach (np. w ramach programu realizowanego przez Krajowy Ośrodek Wsparcia Rolnictwa, który nieodpłatnie dostarcza do szkół codzienne porcje owoców, warzyw, mleka oraz przetworów mlecznych, zapakowanych w jednorazowe opakowania); z uwagi na tony produkowanych przy tej okazji odpadów opakowaniowych potrzebujemy bardziej zrównoważonego rozwiązania na dostarczanie codziennych przekąsek, jak również polityk przeciwdziałających marnowaniu żywności, zobowiązujących do przekazywania nieodebranych produktów do lokalnych jadłodzielni, instytucji lub organizacji pozarządowych zajmujących się np. przeciwdziałaniem skutkom ubóstwa, pomocą społeczną, wsparciem osób w kryzysie bezdomności.

2. Władze lokalne i inne organy prowadzące szkoły

• finansowanie projektów z zakresu edukacji klimatycznej w placówkach edukacyjnych podległych samorządom;
• wspieranie kompetencji nauczycielek i nauczycieli poprzez dobrze przygotowane programy szkoleniowe edukacji klimatycznej dostępne w ofercie wojewódzkich, gminnych czy miejskich ośrodków doskonalenia nauczycieli;
• pozyskiwanie środków na modernizację budynków placówek edukacyjnych, aby zapewnić ich neutralność klimatyczną i przystosowywać je do zachodzących zmian klimatu (duża część budynków została poddana termomodernizacji, ale potrzeba kolejnych kroków: modernizacji kotłowni, wykorzystania odnawialnych źródeł energii, zakładania zielonych dachów, ogrodów deszczowych, systemu zarządzania wodą deszczową);
• przygotowanie i wdrożenie wytycznych dla szkół z propozycjami praktycznych rozwiązań zmieniających codzienne praktyki szkolne na bardziej zrównoważone i przyjazne różnorodności biologicznej; celem tego działania jest stworzenie przestrzeni szkolnej, która wprowadza modelowe, sprzyjające ochronie klimatu rozwiązania i upowszechnia je wśród uczniów i uczennic, kadry szkolnej i szerszej społeczności osób związanych ze szkołą¹⁴.
• opracowanie strategii, która pozwoli zwiększyć świadomość rodziców na temat kryzysu klimatycznego; docieranie do nich poprzez szkoły ze szkoleniami i materiałami informacyjno-edukacyjnymi, by wesprzeć skuteczność edukacji klimatycznej (np. kaskadowe szkolenia członków i członkiń rad rodziców, w ramach których osoby przeszkolone organizują spotkania informacyjne dla reszty rodziców skupionych wokół szkoły);
• wprowadzenie systemu certyfikacji szkół, wyróżniającego placówki aktywnie działające na rzecz klimatu;
• stworzenie oferty wsparcia psychologicznego dla uczestników i uczestniczek systemu edukacji w obliczu kryzysu klimatycznego (stworzenie mechanizmów finansowych, zapewnienie środków, przygotowanie kadry);
• wspieranie i ułatwianie współpracy szkół z organizacjami pozarządowymi;
• zobowiązanie mediów lokalnych do rzetelnego i zgodnego z wiedzą naukową informowania na temat katastrofy klimatycznej i sposobów jej przeciwdziałania.

3. Dyrektorzy, nauczyciele i nauczycielki oraz inne osoby pracujące w szkole

• włączenie uczniów i uczennic w planowanie i prowadzenie edukacji klimatycznej, np. konsultowanie tematów związanych z ochroną klimatu w ramach programów profilaktyczno-wychowawczych opracowywanych na początku roku;
• opracowanie szkolnej strategii edukacji klimatycznej i uwzględnienie jej w planie pracy szkoły;
• organizowanie szkoleń dla rady pedagogicznej, zwiększających wiedzę nauczycielek i nauczycieli na temat zmian klimatu, aby ułatwić im wprowadzanie wątków edukacji klimatycznej na lekcjach przedmiotowych;
• tworzenie i realizacja międzyprzedmiotowych innowacji pedagogicznych, związanych z edukacją klimatyczną;
• umożliwianie uczniom i uczennicom udziału w takich inicjatywach jak strajki klimatyczne, traktowanie takiego zaangażowania młodzieży jako części edukacji klimatycznej i obywatelskiej;
• wspieranie aktywnych uczniów i uczennic w ich działaniach na rzecz klimatu;
• wspieranie oddolnej edukacji klimatycznej prowadzonej przez młodzież: umożliwianie uczniom i uczennicom, którzy interesują się zmianami klimatu i mają odpowiednią wiedzę, organizowania zajęć, spotkań informacyjnych i inicjatyw skierowanych do innych uczniów i uczennic (na wzór projektu Edukacja dla Klimatu¹⁵);
• modernizacja budynku szkoły, aby zapewnić ich neutralność klimatyczną dostosowywać je do zachodzących zmian klimatu; pozyskiwanie energii z odnawialnych źródeł energii (paneli fotowoltaicznych), żeby placówka dawała dobry przykład w społeczności lokalnej;
• przeprowadzenie audytu środowiskowego w placówce lub zaproszenie uczniów i uczennic do wykonania tego zadania; zachęcenie młodzieży do zbadania, jak funkcjonuje szkoła, i przygotowania pomysłów na obniżenie śladu ekologicznego;
• wprowadzenie rozwiązań, dzięki którym instytucja szkoły będzie bardziej przyjazna klimatowi i różnorodności biologicznej; inspirowanie społeczności szkolnej do podobnych zmian w swoim otoczeniu¹⁶;
• angażowanie rodziców w edukację klimatyczną: organizacja wywiadówek klimatycznych, prowadzonych przez kompetentnych rodziców, nauczycieli lub młodzież; udostępnienie rodzicom dedykowanych im materiałów edukacyjno-informacyjnych;
• stworzenie oferty wsparcia psychologicznego dla uczestniczek i uczestników systemu edukacji w obliczu kryzysu klimatycznego (zapewnienie finansowania oraz przygotowanie kadry);
• współpraca z organizacjami pozarządowymi, zajmującymi się edukacją klimatyczną;
• szkolenia dla personelu stołówki i intendentów szkolnych, dzięki którym zwiększy się ich wiedza na temat konsekwencji zdrowotnych i ekologicznych konsumpcji mięsa, a także umiejętności gotowania opartego na diecie roślinnej;
• zaopatrywanie szkoły w produkty żywności pochodzące od lokalnych rolników, zwiększenie ilości produktów pochodzących z rolnictwa ekologicznego w żywieniu zbiorowym.

4. Uczniowie i uczennice

• domaganie się edukacji klimatycznej na godzinach wychowawczych i zajęciach przedmiotowych, a także wsparcia dyrekcji i rady pedagogicznej w podejmowaniu działań obywatelskich związanych ze zmianą klimatu (np. młodzieżowe strajki klimatyczne), inicjatyw szkolnych i lokalnych na rzecz ochrony klimatu i środowiska naturalnego;
• dzielenie się wiedzą dotyczącą zmian klimatu z rówieśnikami i rówieśnicami oraz osobami młodszymi (na wzór projektu Edukacja dla Klimatu);
• angażowanie się w inicjatywy na rzecz zmniejszenia śladu ekologicznego budynku i opracowania pomysłów, dzięki którym szkoła oraz społeczność lokalna będą bardziej przyjazne klimatowi i różnorodności biologicznej;
• włączanie się w procesy modernizacji budynków szkolnych, konsultowanie i wspólne poszukiwanie rozwiązań na rzecz tworzenia placówki bardziej zrównoważonej ekologicznie.

5. Opinia publiczna, w tym rodzice

• aktywne wspieranie dzieci i młodych ludzi w ich działaniach na rzecz ochrony klimatu;
• uwzględnianie w mediach głosu młodych ludzi w każdym programie związanym z klimatem i zrównoważonym rozwojem;
• rzetelne informowanie o katastrofie klimatycznej i jej przeciwdziałaniu w mediach; prowadzenie kampanii informacyjnych i edukacyjnych na temat zmiany klimatu, żeby dotrzeć do osób będących już poza systemem edukacji.

---

Bez edukacji klimatycznej nie będzie żadnej szkoły

Rzetelna, zgodna z wiedzą naukową edukacja o kryzysie klimatycznym i działaniach, które musimy podjąć, żeby ograniczyć jego skutki, powinna być częścią każdej szkoły oraz procesu uczenia się przez całe życie w każdej wspólnocie. Przyszły dziewiętnastolatek i dziewiętnastolatka zapytają nas w 2040 roku: co zrobiłyście i zrobiliście, żeby zwiększyć świadomość społeczeństwa i zmobilizować je do przeciwdziałania zmianie klimatu? w jaki sposób dbałyście i dbaliście o swoją i naszą przyszłość, o zdrowe i bogate w różnorodność biologiczną środowisko naturalne? czy pamiętaliście i pamiętałyście, że prawo do dzikiej przyrody jest prawem także naszym i przyszłych pokoleń, a tym bardziej prawem samej przyrody, czyli wszystkich kształtujących ją gatunków i ekosystemów? Zapytają: jak zapewniłyście i zapewniliście ciągłość znanego nam świata, kiedy był na to czas?

A my wówczas powinniśmy i powinnyśmy móc odpowiedzieć, że nie obudziliśmy się w 2037 roku, tylko zaczęliśmy działać od razu, zrobiliśmy i robimy WSZYSTKO wszelkimi możliwymi środkami, ponad podziałami społecznymi i politycznymi, ponieważ perspektywa katastrofy klimatycznej po przekroczeniu 1,5-stopniowego progu wzrostu temperatury dotyczy każdego z nas.

Powiemy, że zadbaliśmy i zadbałyśmy o horyzontalną edukację klimatyczną, która zaczyna się w przedszkolu i jest priorytetem w szkołach, a także dociera do osób dorosłych poza systemem edukacji; informowaliśmy społeczeństwo o potrzebie przeciwdziałania kryzysowi klimatycznemu oraz o krokach, które musimy podjąć na poziomach systemowym, samorządowym, lokalnym i indywidualnym, żeby osiągnąć neutralność klimatyczną Polski. Zadbaliśmy i zadbałyśmy też o to, żeby szkoła jako instytucja inspirowała do podejmowania tego wysiłku i była centralnym punktem w każdej społeczności, dającym przykład, jak angażować dorosłych i młodzież, jak wdrażać nowe zielone technologie i proste rozwiązania oparte na kapitale społecznym, by funkcjonować w możliwie najbardziej zrównoważony środowiskowo sposób. Powiemy też, że w ciągu ostatnich dwudziestu lat zrozumieliśmy i zrozumiałyśmy, jak bardzo zależymy od przyrody, dlatego kryteria środowiskowe są ważne w każdej strategicznej inwestycji, jak również dbamy o kontakt z przyrodą w codziennym życiu, żeby wiedzieć, dlaczego musimy ją chronić. Powiemy też, że wykształciliśmy i wykształciłyśmy pokolenie Polek i Polaków, dla których współczesny patriotyzm to odpowiedzialne działania i dalekosiężne strategie zadbania o środowisko naturalne jako dobro wspólne. Jego ciągłość oraz ochrona powinny być dziedzictwem każdego i każdej z nas.

---

Materiały dodatkowe

1. Fridays for Future, Declaration of Lausanne [postulaty aktywistek i aktywistów klimatycznych], 2019. Dostępny w Internecie: https://fridaysforfuture.org/what-we-do/our-demands.

2. Fundacja WWF Polska, Zeroemisyjna Polska 2050 [raport o neutralności klimatycznej Polski], 2020. Dostępny w Internecie: https://www.wwf.pl/sites/default/files/inline-files/Raport_Zeroemisyjna_2050.pdf

3. Klimatyczne ABC – intersekcjonalne podstawy nauczania o klimacie, red. M. Budziszewska, A. Kardaś, Z. Bohdanowicz, Warszawa 2021. Dostępny w Internecie: https://wuw.pl/data/include/cms/ Klimatyczne_ABC_Budziszewska_M_Kardas_ A_Bohdanowicz_Z_red_2021.pdf?v=1610369447685.

4. Młodzieżowy Strajk Klimatyczny, Postulaty. Dostępny w Internecie: https://www.msk.earth/postulaty.

Publikacje z materiałami edukacyjnymi, polecane programy i projekty

1. A summary of learning for sustainability resources [materiał szkockiego ministerstwa edukacji], education.gov.scot. Dostępny w Internecie: https://education.gov.scot/improvement/learning-resources/a-summary-of-learning-for-sustainability-resources. Ambasada Krakowian, Edukacja dla Klimatu: https://edukacjadlaklimatu.pl.

2. Biuro Ochrony Powietrza i Polityki Klimatycznej Urzędu Miasta Stołecznego Warszawa, Zmiana klimatu i jej znaczenie dla naszego życia – podręcznik dla nauczycieli i edukatorów, Warszawa 2020. Dostępny w Internecie: https://zielona.um.warszawa.pl/sites/zielona2.um.
   warszawa.pl/files/Podręcznik do 0prowadzenia lekcji_zmiana klimatu_młodzież.pdf.

3. Centrum Cyfrowe, Materiały dla nauczycieli do edukacji klimatycznej: https://spoledkurs.centrumcyfrowe.pl/zasoby/spoled-dla-klimatu.

4. Cele zrównoważonego rozwoju: https://www.un.org.pl.

5. Centrum Edukacji Obywatelskiej, Klimat to temat: https://ekologia.ceo.org.pl/klimat-to-temat/materialy.

6. Eartday.org, Climate and environmental literacy [kampania na rzecz edukacji klimatycznej]: https://www.earthday.org/campaign/climate-environmental-literacy.

7. Fundacja WWF Polska, Klimat – niedźwiedź polarny. Scenariusze zajęć dla szkoły podstawowej. Dostępny w Internecie: https://www.wwf.pl/sites/ default/files/inline-files/ narzedziownik_klimat_.pdf.

8. Fundacja WWF Polska, Zmiana klimatu w pigułce, 2020. Dostępny w Internecie: https://www.wwf.pl/sites/ default/files/2020-02/ WWF_PIGULKA_KLIMATYCZNA%20_2020.pdf.

9. Fundacja WWF Polska, Punkt krytyczny. Energia od Nowa [zestaw krótkich filmów o zmianie klimatu]. Dostępny w Internecie: https://energiaodnowa.wwf.pl/ pl/odcinki.

10. Ministerstwo Klimatu i Środowiska, Przyjaciele klimatu – materiał wspomagający dla nauczycieli, gov.pl. Dostępny w Internecie: https://www.gov.pl/web/klimat/materialy-edukacyjne.

11. Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, Szkoła z Klimatem: https://nfosigw.gov.pl/szkolazklimatem/o-konkursie/

12. Ośrodek Działań Edukacyjnych, Eko kalendarz [pakiety edukacji przyrodniczej i ekologicznej, szczególnie Światowy Dzień Zmniejszania Skutków Klęsk Żywiołowych]: https://www.ekokalendarz.pl.

13. Ośrodek Działań Ekologicznych „Źródła”, Nie podgrzewaj atmosfery: https://www.klimat.edu.pl/dla-nauczycieli.