Szkoła bezpieczna

Nasze tezy

• SZKOŁA WOLNA od wykluczeń, przemocy i dyskryminacji. 

• BEZPIECZEŃSTWO I SZACUNEK bezwględnie dla wszystkich: uczennic, uczniów i ich rodzin, nauczycielek i nauczycieli.

• EDUKACJA przeciw uprzedzeniom i stereotypom, zgodna z europejskim i światowym standardem.

• OCHRONA osób doświadczających dyskryminacji i przemocy motywowanej uprzedzeniami.

---

Dlaczego zmiana jest konieczna?

Analiza sytuacji społeczno-politycznej oraz publikacje organizacji pozarządowych i ośrodków uniwersyteckich pokazują stale rosnący poziom uprzedzeń i mowy nienawiści w społeczeństwie w Polsce¹.

Z informacji i działań Fundacji Dajemy Dzieciom Siłę oraz kontaktów z nauczycielami i nauczycielkami wynika, że osoby należące do mniejszości – albo te, którym taka przynależność jest przypisywana – regularnie doświadczają przemocy słownej i fizycznej w szkole i w cyberprzestrzeni, co może mieć szczególnie poważne skutki w dobie edukacji zdalnej.

W ostatnich kilku latach niektóre grupy społeczne stały się obiektem szczególnie nasilonych uprzedzeń, niechęci oraz ataków – politycznych i medialnych. Są to m.in.:

• Osoby LGBT+. W Polsce mieszka ok. dwóch milionów osób identyfikujących się jako LGBT+². Według badań Kampanii Przeciw Homofobii prawie połowa młodzieży LGBT+ ma objawy depresji, a aż 69% ma myśli samobójcze. W populacji dorosłych osób LGBTA 28% cierpi na depresję (wskaźnik ten dla ogółu społeczeństwa wynosi ok. 5-10%³). Opinią publiczną co kilka miesięcy wstrząsają informacje o kolejnej śmierci samobójczej spowodowanej homofobią i transfobią: 14-letni Dominik Szymański z Bieżunia, 14-letni Kacper z Gorczyna, 23-letnia Milo Mazurkiewicz z Warszawy, 30-letni Michał z Malborka – to młodzi ludzie, których twarze znamy. Tych nienagłośnionych prób samobójczych, czasem skutecznych, a także spowodowanych homofobią i transfobią, na pewno jest znacznie więcej. Jednocześnie w całej Polsce powstały tzw. „strefy wolne od LGBT”, których powierzchnia w szczytowym momencie zajmowała ok. jedną trzecią powierzchni kraju⁴.

• Migrantki i migranci (w tym uchodźczynie i uchodźcy) oraz osoby należące do mniejszości etnicznych. Na uprzedzenia, dyskryminację i ataki, których podłożem jest pochodzenie czy narodowość, nakłada się dodatkowo kontekst związany z wyznaniem (islamofobia) i kolorem skóry (rasizm). W 2020 roku ponad 460 tysięcy osób ubiegało się o ochronę azylową w Polsce⁵, a kolejnych 465 tysięcy to osoby posiadające aktualne dokumenty zezwalające na pobyt w Polsce⁶⁷⁸. Po napaści Rosji na Ukrainę do Polski uciekło od 24 lutego do końca kwietnia 2022 roku ok. 3 mln osób.

W Polsce od wieków mieszkają muzułmanie (szacunkowo 25-30 tysięcy osób, w tym osoby pochodzenia tatarskiego) oraz muzułmanie pochodzący z innych krajów (w przypadku migrantek i migrantów nie gromadzi się danych z podziałem na wyznanie, dlatego trudno znaleźć oficjalne dane).

Po zabójstwie George’a Floyda w Stanach Zjednoczonych, w Polsce, tak jak na całym świecie, odbywały się antyrasistowskie demonstracje w ramach ruchu Black Lives Matter. Wskazywano na uprzedzenia dotyczące osób o innym niż biały kolorze skóry, których symbolem stało się hasło „Stop calling me Murzyn”, niesione przez dziesięcioletnią Biankę Nwolisę (córkę Polki i Nigeryjczyka, rodziny mieszkającej w Polsce od 20 lat). W Polsce mamy także do czynienia z silnym antysemityzmem⁹.

• Kobiety i dziewczęta. Dyskryminacja ze względu na płeć w różnych obszarach życia utrzymuje się na wysokim poziomie – dotyczy to m.in. nierównej płacy za tę samą pracę (tzw. gender gap), wysokości emerytur, pionowej i poziomej segregacji rynku pracy, udziału kobiet w polityce, który wciąż utrzymuje się znacząco niższym poziomie w porównaniu do udziału mężczyzn, jak i towarzyszącego tym zjawiskom silnego sfeminizowania sektora pozarządowego i pracy opiekuńczej – często nieodpłatnej lub nisko płatnej.

Przemoc w rodzinie i bliskich związkach to doświadczenie przede wszystkim kobiet. Jednocześnie wciąż powielane są stereotypy dotyczące płci, a dziewczęta i chłopcy podlegają socjalizacji zróżnicowanej na płeć, również w środowisku szkolnym (podręczniki, przekazy dorosłych, różne oczekiwania i podwójny standard w ocenie zachowania, rodzajach aktywności w szkole).

Kobiety mają bardzo ograniczone prawo do decydowania o własnym ciele i płodności – w Polsce obowiązuje jedna z najbardziej restrykcyjnych ustaw w Europie. Prawo to zostało dodatkowo ograniczone w 2020 roku. Stąd widoczne na ulicach wielotysięczne protesty w ostatnich latach – najpierw tzw. Czarny Protest, a następnie Ogólnopolski Strajk Kobiet.

---

Główne problemy

Respektowanie praw człowieka, poszanowanie indywidualnej godności uczniów i uczennic (oraz wszystkich osób współtworzących społeczność szkolną), bezpieczeństwo psychiczne i fizyczne oraz równe traktowanie to warunki nie tylko dobrostanu psychofizycznego, lecz także rozwoju edukacyjnego uczniów i uczennic.

Szkoła powinna być miejscem bezpiecznym¹⁰, w którym wszyscy uczniowie i wszystkie uczennice są darzeni szacunkiem (oraz darzą nim innych), mogą uczyć się oraz w pełni rozwijać swój potencjał; miejscem, w którym nie doświadczają wykluczenia, przemocy, stereotypów, uprzedzeń i dyskryminacji – oraz sami ich nie stosują. Szkoła powinna również przygotowywać do współtworzenia społeczeństwa i świata opartego na takich wartościach.

Warto podkreślić, że wzrasta społeczna świadomość, że edukacja powinna być włączająca. Niestety pojęcie to rozumiane jest bardzo wybiórczo: w dokumentach Ministerstwa Edukacji Narodowej (obecnie Ministerstwa Edukacji i Nauki) mówi się w tym kontekście wyłącznie o dzieciach ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi czy dzieciach z niepełnosprawnościami. W niektórych analizach i programach pojawiają się także odniesienia do sytuacji dzieci z rodzin o niskim statusie społeczno-ekonomicznym. Potrzeba włączania zdaje się nie dotyczyć innych grup: szczególnie wymowne wydaje się milczenie na temat sytuacji dzieci i młodzieży LGBT+ oraz dzieci z doświadczeniem migracji, uchodźczych i pochodzących z mniejszości etnicznych – a zatem dwóch grup wskazywanych przez nas jako najbardziej pokrzywdzone. Edukacja włączająca musi być rozumiana w sposób całościowy.

Najważniejsze bariery i trudności:

• Edukacja antydyskryminacyjna jest w zasadzie nieobecna w szkołach na poziomie systemowym. „Niemal 90% nauczycieli i nauczycielek uważa, że edukacja antydyskryminacyjna powinna być obowiązkowym tematem zajęć w szkołach. Niestety (…) obecnie jest to raczej myślenie życzeniowe, wiele bowiem jest do zrobienia także w zakresie samego przygotowania nauczycieli i nauczycielek do pracy w tematyce antydyskryminacyjnej” – czytamy w analizie Rzecznika Praw Obywatelskich¹¹. Prowadzenie zajęć związanych z mechanizmami dyskryminacji czy sytuacją grup wykluczonych, a także organizowane akcji afirmatywnych (jak np. Tęczowy Piątek) i profilaktycznych (jak warsztaty antydyskryminacyjne czy warsztaty WenDo, czyli zajęcia z asertywności i samoobrony dla kobiet i dziewcząt) to inicjatywy organizacji pozarządowych, poszczególnych nauczycielek i nauczycieli oraz uczennic i uczniów. Inicjatywy te coraz częściej spotykają się z atakami ze strony prawicowych organizacji pozarządowych, a także z publicznymi, negatywnymi reakcjami kuratoriów oświaty i niektórych rodziców. Zdarza się, że rodzice są zachęcani do protestów przez wspomniane organizacje, które często przedstawiają działania prowadzone w szkołach w fałszywym świetle.

• Zapisy dotyczące obowiązku prowadzenia działań antydyskryminacyjnych w przedszkolach, szkołach i innych placówkach oświatowych zostały umieszczone w ministerialnym rozporządzeniu w 2015 roku¹². Warto dodać, że zabiegi o umieszczenie takich wymagań w dokumentach trwały kilka lat – pierwsza wersja wymagań została opublikowana już w 2009 roku, czyli w momencie wprowadzenia ewaluacji jako jednego z narzędzi nadzoru pedagogicznego.

Analiza raportów z ewaluacji zewnętrznej, przeprowadzona przez Towarzystwo Edukacji Antydyskryminacyjnej, pokazywała, że to zaledwie początek zmiany na lepsze, ponieważ zapisom musi towarzyszyć edukacja antydyskryminacyjna nauczycielek i nauczycieli, tak aby działania wskazywane jako antydyskryminacyjne faktycznie miały taki charakter¹³. Niestety zapisy te zostały wykreślone rozporządzeniem MEN w 2017 roku¹⁴, krótko po dojściu do władzy przez Prawo i Sprawiedliwość; odebrano tym samym szkołom ważne narzędzie prowadzenia edukacji na rzecz bezpieczeństwa i równego traktowania. List w obronie działań antydyskryminacyjnych skierowała do Anny Zalewskiej, wówczas ministry edukacji narodowej, Sylwia Spurek, ówczesna zastępczyni Rzecznika Praw Obywatelskich do spraw równego traktowania¹⁵.

• W podstawie programowej, która zaczęła obowiązywać w roku szkolnym 2017/2018, jest niewiele zapisów równościowych. Analizę dokumentu pod kątem kompetencji społecznych i obywatelskich przeprowadziła Violetta Kopińska¹⁶. Badaczka wskazuje, jak niewiele wymagań zapisanych w podstawie programowej odnosi się do emancypacyjnej funkcji edukacji, rozumianej jako przygotowanie młodych ludzi do przekraczania ograniczeń i zmieniania rzeczywistości na lepszą. Przykładem wymagania ocenionego jako emancypacyjne jest np.:

[uczeń/uczennica] odróżnia tolerancję od akceptacji; wyjaśnia, jak tworzą się podziały w społeczeństwie na „swoich” i „obcych”; rozpoznaje przyczyny, przejawy i skutki nietolerancji i stygmatyzacji oraz przedstawia możliwe sposoby przeciwstawiania się tym zjawiskom¹⁷.

Kopińska analizuje także treść podstawy pod kątem „szacunku dla różnic, w tym różnic płciowych, religijnych i etnicznych” – w całej podstawie znajduje się 10 odwołań do tak sformułowanej kategorii badawczej, co zdaniem badaczki stanowi istotną zmianę ilościową w porównaniu do badanych przez nią wcześniejszych podstaw programowych. Odwołania te pojawiają się w większości w ramach przedmiotów nieobowiązkowych (jak np. etyka, wychowanie do życia w rodzinie) lub w zaskakujących kontekstach (muzyka, wychowanie fizyczne, geografia).

• Bieżąca sytuacja społeczno-polityczna ogranicza możliwość prowadzenia edukacji antydyskryminacyjnej w szkołach. Przedstawia się ją czasem jako działalność szkodliwą, związaną z poglądami lewicowymi. Edukacja antydyskryminacyjna została upolityczniona, co sprawia, że jej popieranie postrzega się jako stawanie po określonej stronie sporu politycznego. W szkołach zdarzają się poważne interwencje władz oświatowych oraz organizacji pozarządowych o prawicowym profilu, które utrudniają lub uniemożliwiają prowadzenie edukacji antydyskryminacyjnej. W przekazach politycznych i w mediach publicznych powtarza się tezy o homogeniczności polskiego społeczeństwa oraz posługuje się kategorią narodu, która traktowana jest jako nadrzędna wobec społeczeństwa.
• Organizacje prawicowe oraz instytucje odpowiedzialne za system oświaty postrzegają szkoły jako miejsce zmiany i podejmują kolejne działania przeciwko wprowadzaniu edukacji na rzecz bezpieczeństwa, równego traktowania i poszanowania dla różnorodności. Przykłady to m.in. list Stowarzyszenia Rodzin Wielodzietnych Warszawy i Mazowsza, którego celem było powstrzymanie prowadzenia edukacji antydyskryminacyjnej w szkołach (2016); kuratoryjne kontrole w szkołach po organizacji Tęczowego Piątku, prowadzone na zlecenie Anny Zalewskiej, ówczesnej ministry edukacji narodowej (2018); kampania „Chrońmy dzieci” Instytutu Ordo Iuris, czyli tzw. czarna lista organizacji prowadzących edukację równościową, której towarzyszyła strona internetowa kampanii skierowana do rodziców¹⁸ (2018); kampania Fundacji Pro Prawo do życia przeciwko edukacji seksualnej zgodnej ze standardami Światowej Organizacji Zdrowia¹⁹ (2018); apel małopolskiego kuratora oświaty, w którym pojawiają się określenia „ideologia gender”, „ideologia LGBT”, „agresywni mężczyźni i kobiety”²⁰ (2020).
• Duża skala zachowań związanych z wykluczeniem, agresją i przemocą w szkołach. Z badań oraz danych opublikowanych w 2015 roku na stronie Instytutu Badań Edukacyjnych (jednostki prowadzącej interdyscyplinarne badania naukowe nad funkcjonowaniem i efektywnością systemu edukacji w Polsce, funkcjonującej pod nadzorem ministerstwa edukacji narodowej) wynika, że ok. 10% uczniów i uczennic doświadcza regularnych, powtarzających się aktów przemocy rówieśniczej – tzw. bullyingu (nękania, dręczenia, czyli systematycznej i długotrwałej przemocy rówieśniczej).

Z raportu z badania PISA 2015 wynika, że w Polsce zagrożenie przemocą w szkole jest większe niż w innych krajach OECD²¹. Co trzecie dziecko uczęszczające do szkoły podstawowej lub gimnazjum deklarowało, że nauczyciel krzyczał na nie w ciągu ostatniego miesiąca przed badaniem, a 6-7% doświadczyło agresji fizycznej. Nauczycielom zdarzało się to częściej w stosunku do uczniów gorzej uczących się lub mających problemy z zachowaniem²².

• Uczniowie i uczennice są narażeni na cały wachlarz zachowań przemocowych – od wyzwisk, przez wykluczanie z grupy, aż po kradzieże i pobicia²³. Najpowszechniejsze są agresja i przemoc werbalna. Często występuje też przemoc relacyjna (rozpowszechnianie szkodzących uczniowi lub uczennicy kłamstw, wykluczenie, odtrącenie przez innych)²⁴. Chłopcy znacznie częściej niż dziewczęta doświadczają (i stosują) przemoc fizyczną. Jedynie w przypadku przemocy relacyjnej i cyfrowej dziewczęta nieznacznie częściej niż chłopcy twierdzą, że doświadczają takich zachowań²⁵.
• W trakcie wywiadów fokusowych w ramach badania przeprowadzonego przez Towarzystwo Edukacji Antydyskryminacyjnej uczennice i uczniowie również podawali dużo przykładów dyskryminacji, choć często nie używali takiego aparatu pojęciowego. Opisy gorszego traktowania niektórych uczennic i uczniów wskazywały jednak na to, że rozumieli destrukcyjną moc dyskryminacji – mówili o odrzucaniu, odpychaniu, ignorowaniu, ośmieszaniu, nietolerowaniu i innych formach dyskryminacji²⁶. Jednocześnie wskazywali na obecność języka rasistowskiego i homofobicznego, który wzmacnia atmosferę nietolerancji. Autorki wskazanego raportu piszą, że w polskiej szkole panuje „hegemonia takosamości”²⁷.
• Według Instytutu Badań Edukacyjnych nękanie (z ang. bullying) „jest szczególnie niebezpieczne, gdyż ten długotrwały proces zostawia trwały ślad w psychice ofiar na całe życie”²⁸.

Negatywne konsekwencje doświadczania wykluczenia, przemocy czy dyskryminacji w szkole mają wymiar fizyczny (obniżona koncentracja, większa podatność na choroby będąca efektem długotrwałego stresu), psychiczny i emocjonalny (wycofanie, poczucie osamotnienia, osłabienie lub zerwanie więzi z rówieśnikami, nadmierne pobudzenie i agresja, samookaleczanie lub jego próby, samobójstwo lub jego próby) oraz edukacyjny (obniżenie lub brak motywacji do nauki, pogorszenie wyników w nauce).

• Na dręczenie najbardziej narażone są w szkole dzieci, które mają mniejsze wsparcie społeczne (w tym mniej przyjaciółek i przyjaciół, którzy mogliby się za nimi wstawić) oraz mniejsze wsparcie ze strony swoich rodzin (szczególnie jeśli ich rodzice mają mało kontaktu ze szkołą)²⁹, a także dzieci z rodzin biedniejszych i osiągające gorsze wyniki na zajęciach wychowania fizycznego³⁰. Z badań Towarzystwa Edukacji Antydyskryminacyjnej wynika, że dyskryminacji doświadczają najczęściej osoby nieheteroseksualne, choć jednocześnie przesłanka orientacji psychoseksualnej nie jest wskazywana wprost przez uczennice i uczniów. Bieda czy niski status społeczno-ekonomiczny to najczęściej pojawiająca się przesłanka, identyfikowana i wymieniona wprost zarówno przez młodzież, jak i dorosłe osoby pracujące w szkole³¹.
• Badania pokazują, że wychowawczynie i wychowawcy często nie zdają sobie sprawy z sytuacji w klasie, zwłaszcza w przypadku przemocy słownej cyberprzemocy³². Nie są także dostatecznie systemowo przygotowani do właściwego identyfikowania przejawów wykluczenia, przemocy i dyskryminacji oraz reagowania na takie sytuacje. Cytowane wcześniej badania Towarzystwa Edukacji Antydyskryminacyjnej wyraźnie pokazują, że podstawową barierą dla działań antydyskryminacyjnych w szkołach jest niewiedza dotycząca tego, czym jest dyskryminacja. Wprowadzeniu wymogów prawnych muszą więc towarzyszyć szeroko zakrojone działania nastawione na kształcenie i doskonalenie nauczycielek i nauczycieli³³.

Na koniec warto dodać, że brakuje rzetelnych, bieżących danych na temat wykluczenia, przemocy i dyskryminacji w szkołach w Polsce: jedynym stosunkowo niedawnym badaniem na szeroką skalę jest badanie IBE z 2014 roku autorstwa Agaty Komendant-Brodowskiej³⁴.

---

Rozwiązania i wskazówki

Szkoła powinna być miejscem bezpiecznym, w którym wszyscy uczniowie i uczennice są darzeni szacunkiem (oraz darzą nim innych), mogą uczyć się oraz w pełni rozwijać swój potencjał; miejscem, w którym nie doświadczają wykluczenia, przemocy, stereotypów, uprzedzeń i dyskryminacji oraz sami ich nie stosują. Szkoła powinna również przygotowywać do budowania społeczeństwa i świata opartego na takich wartościach.

W tym celu potrzebne są systemowe rozwiązania mające na celu:

• wspieranie relacji opartych na wzajemnym szacunku i empatii w środowisku szkolnym;
• przekazywanie rzetelnej wiedzy na temat grup wykluczanych i dyskryminowanych oraz ruchów emancypacyjnych;
• zwiększanie wiedzy na temat mechanizmów wykluczenia, przemocy i dyskryminacji.

Uczniowie i uczennice powinni dzięki edukacji szkolnej umieć identyfikować różne formy przemocy (w tym fizyczną, psychiczną, relacyjną oraz cyberprzemoc), a także rozumieć, w jaki sposób stereotypy i uprzedzenia prowadzą do nierównego traktowania i naruszania praw jednostki. Szkoła powinna również rozwijać rozumienie zjawiska dyskryminacji nie tylko poprzez pryzmat osoby dyskryminowanej, ale również w kontekście istniejących relacji władzy (społecznej, politycznej, ekonomicznej, symbolicznej) oraz uwrażliwiać na przejawy dyskryminacji związane z różnymi przesłankami (m.in.: płeć, kolor skóry, pochodzenie narodowe i etniczne, religia lub światopogląd, wyznanie lub bezwyznaniowość, stopień niepełnosprawności, wiek, orientacja psychoseksualna, status społeczny i ekonomiczny). Wreszcie, co szczególnie ważne, szkoła powinna też uczyć skutecznego i adekwatnego reagowania na przejawy wykluczenia, przemocy i dyskryminacji przez wszystkie osoby współtworzące społeczność szkolną (kadrę zarządzającą, kadrę pedagogiczną, kadrę administracyjną, rodziców i opiekunów prawnych oraz uczniów i uczennice), rozwijać poczucie odwagi cywilnej oraz odpowiedzialności osobistej. Powinna także wspierać uczniów i uczennice, którzy doświadczają wykluczenia, przemocy i dyskryminacji (m.in. niwelować negatywne skutki tych zjawisk, przywracać dobrostan psychofizyczny, wzmacniać postawy sprawczości w sięganiu po wsparcie), a także tych, którzy stosują zachowania dyskryminujące (m.in. właściwie i rzetelnie identyfikować źródła takich zachowań, a w razie potrzeby skutecznie interweniować, pomagając zmieniać wzorce zachowań i rozwijać umiejętności konstruktywnego zaspokajania potrzeb) i tych, którzy są świadkami podobnych sytuacji (m.in. pomagając niwelować negatywne skutki bycia świadkiem przemocy oraz kształtować wiedzę i umiejętności reagowania).

1. Władze centralne, politycy i polityczki

• zaprzestanie wypowiedzi dehumanizujących osoby należące do grup mniejszościowych np. uchodźczyń i uchodźców, osób LGBT+, osób o innych poglądach politycznych niż te reprezentowane przez partię większościową; polityczki i politycy pełniący funkcje publiczne, np. ministerialne albo poselskie, mają obowiązek przestrzegać Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, która gwarantuje każdej osobie przyrodzoną i niezbywalną godność – jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych³⁵;
• uruchomienie i prowadzenie kursów doskonalenia dla nauczycieli i nauczycielek: wzmacnianie kompetencji kadry pedagogicznej do przeciwdziałania wykluczeniu, przemocy, dyskryminacji, mowie nienawiści oraz przemocy motywowanej uprzedzeniami, a także reagowania na te zjawiska; szczególnie ważne jest oddziaływanie na postawy nauczycielek i nauczycieli, uwrażliwianie ich na tę problematykę;
• wprowadzenie, wspólnie z ministerstwem odpowiedzialnym za szkolnictwo wyższe, tematu przeciwdziałania dyskryminacji do standardów kształcenia przygotowującego do wykonywania zawodu nauczyciela oraz do szczegółowych kwalifikacji wymaganych od nauczycieli i nauczycielek;
• zmiana procedury zatwierdzania do użytku podręczników szkolnych, tak aby wyeliminować z nich treści dyskryminujące i wzmacniające stereotypy;
• rewizja listy lektur szkolnych oraz wspieranie nauczycielek i nauczycieli w uczeniu analizy i interpretacji lektur z uwzględnieniem współczesnej wiedzy o prawach człowieka (np. problematyka rasizmu, kolonializmu czy rasistowskiego języka w „W pustyni i w puszczy” Henryka Sienkiewicza czy wierszu „Murzynek Bambo” Juliana Tuwima);
• przygotowanie informacji na temat możliwości reagowania i postępowania w przypadkach dyskryminacji i przemocy doświadczanej w szkole; szerokie upowszechnienie tej wiedzy wśród nauczycieli i nauczycielek, rodziców oraz dzieci i młodzieży;
• wypracowanie praktyki oficjalnych wystąpień ministra odpowiedzialnego za resort edukacji do kuratoriów i szkół w sprawach związanych z przeciwdziałaniem dyskryminacji;
• wpisanie edukacji antydyskryminacyjnej do podstawowych kierunków polityki oświatowej państwa jako jednego z filarów edukacji włączającej;
• wprowadzenie edukacji antydyskryminacyjnej i treści z nią związanych do podstawy programowej zarówno dla szkół podstawowych, jak i średnich (nie tylko w zakresie rozszerzonym);

Przykład: w norweskich szkołach od pierwszej klasy szkoły podstawowej nauczany jest przedmiot KRLE, czyli „chrześcijaństwo, religie, światopogląd, etyka”. Dzieci omawiają na zajęciach wszystkie największe religie, różnorodne systemy wartości, temat stereotypów i uprzedzeń, różnorodności narodowej, etnicznej i wyznaniowej. W szkołach i przedszkolach obchodzi się najważniejsze święta różnych religii, szczególnie, że dotyczą wielu uczennic i uczniów. W Miesiącu Dumy (ang. Pride Month, święto społeczności LGBT+) w szkołach nagrywane są filmy, w których uczennice i uczniowie, również należący do społeczności LGBT+, opowiadają o istocie tego święta oraz konieczności przeciwdziałania dyskryminacji ze względu na orientację psychoseksualną i tożsamość płciową. Filmy są realizowane pod opieką szkoły i publikowane na szkolnej stronie Internetowej.

• wspieranie współpracy szkół z organizacjami pozarządowymi, które zajmują się przeciwdziałaniem dyskryminacji i mają ekspercką wiedzę i doświadczenie metodyczne w tym temacie;
• wzmacnianie pozycji nauczycielek i nauczycieli jako osób wychowujących „do równości”, m.in. poprzez szkolenia, debaty o kodeksie etycznym i zawodowym, wsparcie dla działań antydyskryminacyjnych ze strony polityczek i polityków.

2. Władze lokalne i inne organy prowadzące szkoły

• organizowanie gminnych i miejskich akcji związanych z tematyką równości i przeciwdziałania dyskryminacji;
• docenianie i wspieranie szkół oraz nauczycielek i nauczycieli, którzy prowadzą działania antydyskryminacyjne, poprzez szkolenia, mikrogranty i nagrody.

Przykład: program „Szkoła przyjazna prawom człowieka – jak przeciwdziałać przemocy i wykluczeniu w szkole”³⁶ realizowany przez Warszawskie Centrum Innowacji Edukacyjno-Społecznych i Szkoleń (jednostkę organizacyjnej Biura Edukacji m.st Warszawy), inspirowany projektem Amnesty International Polska o tym samym tytule. Program jest skierowany do warszawskich szkół podstawowych. Jego celem jest zwiększenie bezpieczeństwa uczniów i uczennic poprzez wspieranie budowania pozytywnych relacji rówieśniczych oraz przeciwdziałanie wykluczeniu, dyskryminacji i przemocy. W każdej ze szkół uczestniczących w programie odbywają się warsztaty dla rad pedagogicznych spotkania informacyjne dla rodziców i spotkania dla kadry niepedagogicznej.

[fusion_menu_anchor name=”nauczyciele” class=””][/fusion_menu_anchor]

3. Dyrektorzy, nauczyciele i nauczycielki oraz inne osoby pracujące w szkole

• opracowanie programów i procedur dotyczących równego traktowania, np. szkolnych kodeksów równego traktowania;

Przykład: szkolne kodeksy równego traktowania to narzędzie, którego celem jest wspieranie kadry szkolnej szkół w pracy pedagogicznej i wychowawczej, budowaniu kultury dialogu, kształtowaniu postaw opartych na otwartości i szacunku dla różnorodności społecznej oraz zwiększanie bezpieczeństwa w szkole. Kodeks określa najważniejsze wartości i cele szkoły dotyczące równego traktowania, a także sposób ich realizacji. Projekt polegający na wspieraniu szkół w opracowaniu i wdrożeniu szkolnych Kodeksów Równego Traktowania prowadziła Fundacja na rzecz Różnorodności Społecznej³⁷.

• stanowcze i jednoznaczne reagowanie na przejawy przemocy i dyskryminacji;
• rozpoznawanie przesłanek, ze względu na które osoby doświadczają przemocy (często wiążą się one z przesłankami dyskryminacji);
• współpraca z eksperckimi organizacjami pozarządowymi, korzystanie z oferowanych przez nie warsztatów, webinariów, szkoleń, materiałów, zapraszanie przedstawicielek i przedstawicieli grup mniejszościowych na spotkania z młodzieżą (ważne, aby nie były to spotkania eksploatujące osoby z mniejszości, ograniczające się jedynie do prezentacji problemów – powinny być raczej wstępem do konkretnych działań na rzecz tych mniejszości);
• rozpoznawanie specyficznych potrzeb danej szkoły: mapowanie, sprawdzanie, jakie mniejszości reprezentowane są w szkole i społeczności lokalnej lub regionie, jak w związku z tym rozłożyć akcenty w prowadzeniu edukacji antydyskryminacyjnej i emancypacyjnej;
• traktowanie różnorodności w szkole jako zasobu edukacyjnego: pokazywanie, że spotkanie różnych ludzi jest wartością, realizacja wspólnych działań, projektów, organizacja kółek tematycznych, np. kółka polsko-białoruskiego czy religioznawczego.

4. Uczennice i uczniowie

• poszerzanie wiedzy i świadomości dotyczącej edukacji antydyskryminacyjnej: poszukiwanie informacji, udział w warsztatach antydyskryminacyjnych, emancypacyjnych, dotyczących praw człowieka;
• reagowanie na dyskryminację i przemoc z pozycji świadka lub świadkini (wsparcie osoby doświadczającej dyskryminacji lub przemocy przy jednoczesnym zadbaniu o własne bezpieczeństwo);
• interesowanie się sytuacją osób należących do różnych mniejszości, poszukiwanie informacji w mediach społecznościowych i internecie, otwartość na poznawanie osób należących do mniejszości;
• organizowanie projektów, kampanii i wydarzeń szkolnych wokół ważnych dni zebranych w kalendarzu praw człowieka³⁸;
• używanie włączającego, równościowego języka, zwracanie uwagi na to, jak osoby z grup mniejszościowych chcą lub nie chcą być nazywane;
• wyostrzenie uwagi na medialne informacje o dyskryminacji, wykluczeniu czy przemocy, czytanie informacji na ten temat, zbieranie grupy rówieśniczej i inicjowanie dyskusji o przejawach dyskryminacji i sposobach reagowania na nie.

Przykład: Tęczowy Piątek, akcja wsparcia dla uczennic i uczniów LGBT+, organizowana w całej Polsce. Akcja została zainicjowana przez Kampanię Przeciw Homofobii, natomiast w poszczególnych szkołach jest realizowana właśnie przez młodzież.

5. Opinia publiczna, w tym rodzice

• poszukiwanie rzetelnych informacji na temat działalności organizacji pozarządowych, treści przekazywanych na warsztatach antydyskryminacyjnych itp.;
• zapraszanie do programów medialnych oraz na łamy gazet przedstawicielek i przedstawicieli różnych grup społecznych; pokazywanie różnorodności, która jest w Polsce faktem;
• polityka „nic o nas bez nas”: zapraszanie samorzeczniczek i samorzeczników z poszanowaniem ich prawa do tworzenia autonomicznej narracji;
• dbałość o równościowy, włączający język, przyjmowanie i uwzględnianie zdania mniejszości na ten temat.

Przykład: poradnik „Jak mówić i pisać o grupach mniejszościowych?”³⁹, który powstał z inicjatywy agencji Fleishman Hillard we współpracy z prof. dr hab. Ewą Kołodziejek oraz pod patronatem Rady Języka Polskiego i Rzecznika Praw Obywatelskich.

---

Materiały dodatkowe

1. M. Bilewicz, M. Marchlewska, W. Soral et al., Mowa nienawiści. Raport z badań sondażowych, Fundacja im. Stefana Batorego, Warszawa 2014. Dostępny w Internecie: https://www.ngofund.org.pl/wp-content/uploads/ 2014/06/raport-na-formacie-B5_19.11.14.pdf.
2. A. Stefaniak, K. Malinowska, M. Witkowska, Kontakt międzygrupowy i dystans społeczny
   w Polskim Sondażu Uprzedzeń 3, Centrum Badań nad Uprzedzeniami, Warszawa 2017.
3. Sytuacja prawna osób nieheteroseksualnych i transpłciowych w Polsce. Międzynarodowy standard ochrony praw człowieka osób LGBT i stan jego przestrzegania z perspektywy Rzecznika Praw Obywatelskich, red. A. Bodnar, Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich, Warszawa 2019. Dostępny w Internecie: https://www.rpo.gov.pl/sites/default/files/ Sytuacja_prawna_raport_ZRT.pdf.
4. Wielka nieobecna – o edukacji antydyskryminacyjnej w systemie edukacji formalnej w Polsce. Raport z badań, red. M. Abramowicz, Towarzystwo Edukacji Antydyskryminacyjnej, Warszawa 2011. Dostępny w Internecie: https://tea.org.pl/userfiles/file/ Wielka_nieobecna_raport.pdf.

Publikacje z materiałami edukacyjnymi, polecane programy i projekty

1. Biuro Edukacji m.st. Warszawy, program „Szkoła przyjazna prawom człowieka”: https://www.wcies.edu.pl/wspolpraca-miedzynarodowa/sppc.
2. Fundacja na rzecz Różnorodności Społecznej, program Szkolne Kodeksy Równego Traktowania: https://ffrs.org.pl/aktualne-dzialania/ programy-edukacyjne/szkolne-kodeksy-rownego-traktowania/.